DIGITALE BIBLIOTHEEK

BAYER - URANOMETRIA

Titel: Uranometria omnium asterismorum continens schemata, nova methodo delineata aereis laminis expressa.
Auteur: Bayer, Johannes
Uitgever / Plaats van uitgave / Jaar: Mangus / Augsburg / 1603.

Uranometria (16 Mb); via ETH-Bibliothek (Zwitserland).

De reproducties op deze pagina zijn geplaatst onder licentie. Bekijk de eventuele Creative Commons gebruiksvoorwaarden op de site van de rechthebbende.

 

---

Johannes Bayer was een Duits advokaat met een grote passie voor de astronomie. HIj is geboren in 1572 te Rain (D) en overleden op 7 maart 1625 te Augsburg (D).

De Uranometria, zoals de verkorte naam luidt, bestaat uit 51 kaartbladen en is de eerste grote sterrentaltas die de gehele sterrenhemel (noordelijk en zuidelijk halfrond) omvat. Op de eerste 48 kaarten worden de sterrenbeelden afgebeeld zoals die vanuit de oudheid bekend waren. Op kaart 49 staan de nieuwe zuidelijke sterrenbeelden bedacht door zeelieden van op reis naar de Oost, die eerder al op de globes van Willem Blaeu uit 1602 verschenen. De laatste 4 kaarten zijn overzichtskaarten per halfrond.

Voor de tradionele sterrenbeelden is onder andere gebruik gemaakt van een samenvatting met 777 sterren van de catalogus van Tycho Brahe welke verscheen in 1602 in het werk Astronomiae Instauratae Progymnasmata. De volledige catalogus is pas in 1627 opgenomen in Kepler's Tabulae Rudolphinae met 1004 sterren. Er staan nogal wat doublures in. Wanneer de duplicaten verwijderd worden blijven er nog 965 over volgens het tijdschrift DIO & The journal of hysterical astronomy.
Bayer's atlas is de eerste echte sterrenatlas en het begin van een lange traditie. De Uranometria is ook de eerste van de grote vijf. De andere welke tot de grote vijf gerekend worden zijn de atlassen van Julius Schiller, Johannes Hevelius, John Flamsteed en Johann Elert Bode. De kaarten in de Uranometria zijn fraai gegrafeerd met afbeeldingen van de sterrenbeelden. De telescoop bestond toen nog niet en de atlas toont derhalve alleen de zichtbare sterren.
Er staan ongeveer 1.200 sterren in de atlas op hun juiste positie en Bayer gaf de sterren ook aanduidingen met Griekse letters. Waarschijnlijk naar voorbeeld van Alesssandro Piccolomini welke evenwel Latijnse letters gebruikte. De helderste als α (alpha), vervolgens β (beta), y (Gamma), enz, Dit voor elk sterrenbeeld afzonderlijk. Om onderscheid te kunnen maken tussen de verschillende sterrenbeelden krijgen de Bayer letters een toevoeging van de tweede naamval van de Latijnse naam van het sterrenbeeld, bijvoorbeeld α Orionis of β Geminorum. Sterren van de eerste grootte klasse of magnitude zijn meestal α. Omdat het moeilijk is om met het blote oog geringe helderheidsvariaties op te merken kan het voorkomen dat niet de ster met de grootste magnitude α is, maar β. Pas met fotometrische appatuur was men in de tweede helft van 19e eeuw in staat om de magnitudes van sterren tot in decimalen te bepalen, maar omdat het Bayersysteem in de astronomische wereld al gemeengoed geworden was, is het niet herzien.
Regelmatig waren er meer heldere sterren dan het Griekse alfabet toeliet en in dat geval ging Bayer verder met het Latijnse alfabet, nu de magnitudes negerend; dus in willekeurige volgorde. Hij begint daarmee met een hoofdletter A om vergissingen tussen a en α uit te sluiten. Daarna ging het in de regel verder met kleine letters. Bij sommige sterrenbeelden, bijvoorbeeld Argo gebruikte Bayer eerst het Griekse alphabet, daarna het Latijnse met kleine letters, gevolgd door het Latijnse met hoofdletters. Waren de letters op dan begon Bayer opnieuw. Dit had tot gevolg dat in dit sterrenbeeld bijna 180 letters gebruikt werden en voor het sterrenbeeld Centaurus tegen de 80. Francis Baily heeft in zijn Catalogue of stars of the British Association for the advancement of science, uitgegeven in 1845, voorgesteld om het Bayersysteem met Griekse letters alleen te gebruiken voor sterren groter dan de 5e magnitude en het Latijnse alfabet alleen indien echt noodzakelijk voor zwakkere sterren. Alle duplicaten, die alleen maar tot verwarring leiden, zijn daarmee komen te vervallen. Bijvoorbeeld in het sterrenbeeld Argo de 3 x gebruikte α, 7 x A, 6 x d en 5 x D.
In de loop der tijd zijn er in de 17e eeuw vele nieuwe sterrenbeelden bijgekomen, maar hadden voor hun afzonderlijke sterren geen Bayer letter. Deze zijn door Francis Baily alsnog toegevoegd voor sterren tot magnitude 4,5.
Bij de nieuwe zuidelijke sterrenbeelden van Petrus Plancius, Frederik De Houtman en Pieter De Keyser op kaart 49 ontbreken de Bayer letters, deze zijn al In het midden van de 18e eeuw door De Lacaille alsnog toegevoegd samen met de door hem geïntroduceerde nieuwe zuidelijke sterrenbeelden. Het systeem met Bayer letters wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt.

Van kleuren edities zijn ons twee versies bekend. Één met een blauwe achtergrond en de ander zonder. Vooral op de editie met de donkerblauwe achtergrond zijn de markeringen en teksten veelal onleesbaar geworden door de dekkende verf.

KAARTEN

Klik op de afbeelding naar keuze voor een groter formaat.

Standaard editie		Kleur met achtergrond	Kleur zonder achtergrond
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51