DIGITALE BIBLIOTHEEK

HEVELIUS - PRODROMUS ASTRONOMIAE / FIRMAMENTUM SOBIESCIANUM

Titel: Prodromus Astronomiae / Firmamentum Sobiescianum
Auteur: Hevelius, Johannes
Uitgever / Plaats van uitgave / Jaar: Johannis-Zachariae Stollii / Danzig / 1690.

Prodromus Astronomiae (66 Mb); via ETH-Bibliothek (Zwitserland).

De reproducties op deze pagina zijn geplaatst onder licentie. Bekijk de eventuele Creative Commons gebruiksvoorwaarden op de site van de rechthebbende.

 

---

Johann Hewelcke (beter bekend als Hevelius) werd op 28 januari 1611 geboren te Danzig (PL), waar hij ook op 28 januari 1687 overleed. Hij studeerde o.a. aan de Leidse Universiteit, maar verbleef het grootste deel van zijn leven te Danzig, waar Hewelcke ook een tijd burgemeester was. Hewelcke nam voor zijn wetenschappelijk werk de latijnse naam Hevelius aan. Hevelius heeft veel belangwekkende astronomische werken op zijn naam staan, waaronder de beroemde "Selenographia", wat als eerste maanatlas gezien kan worden. Hij bouwde te Danzig in 1641 zijn eigen sterrenwacht en maakte ook zijn instrumenten en telescopen zelf.

De Prodromus astronomiae is een tweedelig werk. Het eerste deel bestaat uit beschrijvingen met een sterrencatalogus en het tweede deel Firmamentum Sobiescianum is een sterrenatlas en hoort technisch bij het eerste deel. In de sterrencatalogus staan alleen posities van ongeveer 1.500 sterren welke met het ongwapende oog zichtbaar zijn. Hevelius gebruikte geen telescopen als hulpmiddel voor die positiebepalingen; maar uitsluitend kwadranten en sextanten. Toch zijn die metingen opvallend nauwkeurig.
Het deel van de sterrenatlas, Firmamentum Sobiescianum, kent een eigen paginanummering en heeft 56 kaarten met een omvang van ongeveer 37 x 30 cm, waarop 73 sterrenbeelden worden afgebeeld. Twee kaarten zijn gerserveerd voor beide hemisferen. De sterrenbeelden zijn niet afgebeeld zoals deze vanaf de aarde waargenomen worden, maar, zoals het gangbaar was in die tijd, volgens de globe projectie. De sterrenbeelden zijn daarmee horizontaal gespiegeld. Tradioneel kijken de figuren naar de aarde, in Firmamentum Sobiescianum worden deze in veel gevallen dan ook vanaf de rug gezien. De Firmamentum Sobiescianum wordt tot het mooiste graveerwerk gerekend in de cartografie van de sterrenhemel.

Firmamentum Sobiescianum werd postuum na zijn overlijden in 1690 uitgegeven en in hetzelfde jaar werd ook de daarbij behorende sterrencatalogus Prodromus astronomiae uitgegeven.
De atlas bevat bevat een gravure aankomst van Hevelius in hemel voorstelt in 1687 bij zijn overlijden. Hevelius wordt daarbij begeleid door een aantal voorwerpen en dieren. Deze beelden de sterrenbeelden uit welke Hevelius in zijn atlas heeft geïntroduceerd. In zijn rechthand draagt Hevelius een schild: Scutum Sobiescianum, kaart Q. Hiermee wilde Hevelius zijn Koning vereren die als winnaar uit de slag bij Wenen in 1683 tevoorschijn kwam. Tegenwoordig is naam verkort tot Scutum (Schild). In zijn linkerhand draagt Hevelius een Sextans (Sextant), kaart Vv. De posities van hemellichamen aan de sterrenhemel werden met dit instrument opgemeten.
Achter Hevelius volgt een hele dierentuin. Direct in zijn kielzog Lacerta (Hagedis), kaart M; gevolgd door de Vulpecula cum Anser (Vos met gans), kaart L. De Vos prijkt nog steeds aan de hemel, maar zijn buit, de gans, is komen te vervallen; echter de herinnering aan de gans leeft nog voort in de naam van de ster α Vulpeculae Lucida Anseris of Anser. Deze naam kreeg de ster in 1930 bij de indeling van definitieve sterrenbeelden. De naam wordt zelden gebruikt. Direct achter de Vos lopen de Canes Venatici (Jachthonden); kaart E. Juist boven beide Jachthonden is de Lynx (Lynx) te zien, kaart Y. Dit sterrenbeeld bestaat uit zeer zwakke sterren, zodat je volgens Hevelius "ogen als een lynx moet hebben om hem te kunnen zien". Juist voor de Lynx uit is de Leo Minor (Kleine Leeuw), kaart Z, te zien. Geheel links boven de andere dieren uit komt de veelkoppige slang Cerberus, kaart H, tevoorschijn. Dit sterrenbeeld bestaat thans niet meer, net als de Triangulum Minus (Kleine Driehoek), kaart Aa; en Mont Maenalus, kaart F. De laatste twee komen ook niet voor in de gravure hierboven.
Op kaart Fff wordt de Dorado niet als Goudvis afgebeeld, maar als Xiphias (Zwaardvis). Deze naam is niet overgenomen. Verder wordt de Vespa (Wesp) van J. Bartsch op kaart BB hernoemd tot Musca (Vlieg). Daarmee kwamen er twee vliegen aan de sterrenhemel. Één op aan de zuidelijke sterrenhemel (benoemd door De Houtman en De Keyser) en één aan de noordelijke. De vlieg aan de noordelijks sterrenhemel is later komen te vervallen. Lacerta Stellio (Hardoen, een soort hagedis), kaart M, zit ingeklemd tussen de sterrenbeelden Cygnus (Zwaan), Andromeda en Cepheus, zoals deze ook leeft al schuilend onder stenen. Het bestaat uit vrij zwakke sterren. Flamsteed heeft het sterrenbeeld wat groter gemaakt door een stukje van de tulband van Cepheus af te halen, waar Bode later weer de kop van de hagedis van gemaakt heeft. Hevelius bedoelde een bepaalde soort hagedis, in zijn tijd bekend als de Lacerta stellio en tegenwoordig als de Stellagama stellio Baig et al. 2012 (Hardoen), maar de verwijzing naar de soort stellio is in onbruik geraakt.

KAARTEN

Klik op de afbeelding naar keuze voor een groter formaat.

	Standaard editie	Kleuren editie
A
B
C
D
E
F
G
H
I
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T
V
W
X
Y
Z
AA
BB
CC
DD
EE
FF
GG
HH
II
KK
LL
MM
NN
OO
PP
QQ
RR
SS
TT
VV
WW
XX
YY
ZZ
AAa
BBb
CCc
DDd
EEe
FFf
55
56