STERRENHEMEL

INLEIDING

De Hemelkalender bestaat uit twee onderdelen: de maandelijkse sterrenkaarten met beschrijvingen en tips voor het leren kennen van sterrenbeelden en het opzoeken van enkele sterrenhopen, dubbelsterren en veranderlijke sterren. Verder zijn er de jaarlijkse overzichten. Niet alleen van zon, Venus en Maan, maar van alle gemakkelijk zichtbare planeten van ons zonnestelsel. En verder is er een dagelijkse hemelkalender met gebeurtenissen van dag tot dag.

De maandelijkse sterrenkaarten en de hemelkalender zijn goede uitgangspunten om de nachtelijke speurtochten naar andere hemelobjecten te beginnen. Dat kan al met het blote oog of met eenvoudige verrekijker.

Voor de goede orde: Het al of niet naleven van tips op deze pagina zijn geheel voor eigen verantwoording. Wij zijn niet verantwoordelijk voor enige schade in welke vorm dan ook. De tips op deze pagina zijn gebaseerd op persoonlijke ervaringen en zijn naar beste weten opgesteld. Daarom kunnen deze van plaats tot plaats verschillen. Meer leest u hierover op onze disclaimer.

MAANDELIJKSE STERRENKAARTEN , DE MELKWEG, ZON EN MAAN

Door het jaar heen zien we telkens andere sterrenbeelden. Aan de noordelijke horzizon staan sterrenbeelden welke het hele jaar door te zien zijn. Dit zijn de circumpolaire sterrenbeelden. De overige sterrenbeelden komen in het oosten op en gaan later in het jaar in het westen weer onder. De animatie (91,5 Mb) laat zien hoe gedurende een heel jaar het aanzicht van de sterrenhemel verandert. De animatie is geldig voor Nederland om 01 MET (00 UTC).

De sterrenkaarten vormen een inleiding om zelf de sterrenbeelden op te zoeken en er worden een aantal tips gegeven voor enkele andere hemelobjecten die met het blote oog of met een verrekijker gemakkelijk aan de sterrenhemel te vinden zijn. De opsomming van deze hemelobjecten is zeker niet compleet. Zij zijn echter zodanig uitgezocht dat u voor een eerste kennismaking met de wonderen van het heelal vertrouwd kunt raken. U maakt daarbij kennis met dubbelsterren, veranderlijke sterren, sterrenhopen, andere melkwegstelsels en gasnevels. Daarnaast is er ook aangedacht voor de mythologische verhalen achter de sterrenbeelden.
Heeft u eenmaal de smaak te pakken, dan is er voldoende literatuur op het web of in de boekhandel voorhanden om uw nachtelijke zoektochten uit te breiden. Veel meer dan een fatsoenlijke verrekijker (een gewone goedkope 7 x 50 voldoet al prima) en een donker stekje, liefst een eindje buiten stad of dorp heeft u niet nodig; ... en natuurlijk helder weer.
De sterrenbeelden zijn op deze pagina's de belangrijkste sleutels om de sterrenhopen, dubbelsterren en andere objecten te leren kennen. Het valt te vergelijken het leren kennen van de weg in een vreemde stad. Een aantal tips om snel wegwijs te worden aan de sterrenhemel:

• Probeer de sterrenbeelden op zoeken met behulp van de gegeven hulplijnen en zoektips bij/op de sterrenkaarten.
• Neem niet te veel hooi op de vork en kies telkens één of twee sterrenbeelden; begin met een gemakkelijke zoals: zoek de Poolster in de Kleine Beer met behulp van de Grote Beer.
• Ga van hieruit op pad naar de omliggende sterrenbeelden en breidt op deze wijze uw speurtochten uit. Het voordeel van deze werkwijze is dat zowel de Grote Beer als de Kleine Beer de gehele nacht en het gehele jaar door zichtbaar zijn. U verdwaalt dan ook niet zo gauw aan het firmament.
• Kijk de volgende keer of u het sterrenbeeld terug kunt vinden, voordat u nieuwe sterrenbeelden gaat opzoeken.

Maar let op als u met de verrekijker of een kleine telescoop op stap gaat! In dergelijke instrumenten ziet u de wonderen van het heelal niet zoals u die op plaatjes tegenkomt in salontafel boeken, glosy tijdschriften of op het web. Vaak blijven het vage diffuse vlekken of vegen. Van enkele besproken objecten hebben we een voorbeeld geplaatst, zodat u ziet wat u met uw verrekijker of kleine telescoop kunt verwachten.
Ook de Maan hebben we niet vergeten. Daar ontdekt u dat er meer zien valt dan u zou verwachten. We bekijken de Maan vanuit de zijn "geologische geschiedenis" die selenologie genoemd wordt. Naast een uitgebreide inleiding volgt een tocht over het maanlandschap per maanstand.
Maar ook aan zon zelf is nog het nodige te zien. Ontdek hoe u met de verrekijker de zon kunt gaan waarnemen. Maar let op:

Kijk nooit met uw verrekijker of telescoop rechtstreeks naar de zon. Blijvende blindheid of ander hinderlijk oogletsel zijn het gevolg.

Hoe het wel kan staat <hier> beschreven.
Als toegift biedt het closarium een verklarend overzicht van astronomische termen op deze site.

HEMELKALENDER

De dagelijkse hemelkalender is een opsomming van leuke verschijnselen aan de sterrenhemel. Leidraad in de hemelkalender is over het algemeen de Maan. Met behulp van de zoekkaartjes kunnen de verschijnselen aan de hemel via de Maan opgezocht worden. De vetgezette letters in de beschrijvingen verwijzen naar de posities van de hemellichamen op de zoekkaartjes. Op de zoekkaartjes is het zenit (het punt aan de sterrenhemel recht boven de waarnemer) altijd boven. De zoekkaartjes zijn strikt genomen voor geldig voor Utrecht. Maar elders in ons land zullen de afwijkingen zeer gering zijn. Alle genoemde tijden zijn gegeven in wintertijd of zomertijd.
De meeste verschijnselen kunnen met het blote oog waargenomen worden, maar soms is het raadzaam om een verrekijker bij de hand te hebben. Een eenvoudige 7*50 of 10*50 is in de meeste gevallen voldoende. Een voordeel kan zijn als u gebruik kunt maken van een statief. U heeft dan minder last van trillingen. Heeft u geen statief zoek dan steun aan/bij een boomstam of een paaltje.
In enkele gevallen wordt aanbevolen om ook de planeten eens met een verrekijker te bekijken. Dit kan natuurlijk ook als dat niet staat aangegeven. Heel mooi zijn de schijngestalten van Venus te zien of de maantjes van Jupiter. Voor de ringen van Saturnus heeft u een zwaardere verrekijker of spottingscope nodig, maar met vergroting van 10 of 12x zou het ook moeten lukken.

KIJKEN MET HET BLOTE OOG

Om te beginnen met het waarnemen van de sterrenhemel is in principe geen verrekijker of telescoop nodig. Zonder is al veel te zien en te leren. Voor het leren kennen van sterrenbeelden is alleen een goede sterrenatlas genoeg. Op donkere plaatsen kunt u op zoek naar de Melkweg en er zijn stelfs sterrenstelsel en sterrenhopen met het blote oog te zien.

Eclipsbrillen
Op diverse plaatsen wordt u op deze pagina herhaaldelijk gewaarschuwd om niet rechtstreeks naar de zon te kijken met uw instrument. Maar dat geldt ook voor het blote (ongewapende) oog. Het is niet aan te bevelen om rechtstreeks tegen de zon in te gaan kijken. Doet u dat toch regelmatig dan heeft u grote kans dat u staar oploopt, en dat gaat nooit meer weg. Beter is om om voor waarnemingen aan de zon gebruik te maken van zogenaamde eclipsbrillen. Grote groepen zonnevlekken en zonsverduisteringen worden dan al goed zichtbaar. Op de site van eclipsbrillen.nl is meer informatie te vinden over deze brillen en zijn deze daar ook voor een schappelijke prijs te bestellen..

VERREKIJKERS EN TELESCOPEN

Kijk nooit met uw verrekijker of telescoop rechtstreeks naar de zon. Blijvende blindheid of ander hinderlijk oogletsel zijn het gevolg.

Een beginnend waarnemer van de sterrenwereld is het beste af om met het blote oog de sterrenbeelden te leren kennen en daarbij een eenvoudige verrekijker om te speuren naar de op de sterrenkaarten genoemde bijzondere en gemakkelijk te vinden objecten. Koop daarnaast ook een eenvoudig boekje over sterrenkunde. Eentje waarin ook de sterrenbeelden duidelijk beschreven worden en waarin fatsoenlijke sterrenkaarten staan. Met dit boekje kunt u op jacht naar tientallen andere hemelobjecten die met verrekijkers te zien zijn. Als beginner voldoet ook een kinderboek uitstekend over dit onderwerp. Hierin wordt één en ander duidelijk uitgelegd en verdwaalt u niet in onbegrijpelijke vaktermen en begrippen.
U kunt zich ook aansluiten bij een sterrenkundige vereniging. Daar ontmoet u andere in astronomie geïnteresseerde amateurs en kunt u veel informatie krijgen over verrekijkers, telescopen, het waarnemen of zelfs het fotograferen van de sterrenhemel.

Toch nog even een paar belangrijke opmerkingen. Verwacht, zoals hierboven gezegd is, bij het kijken door verrekijker of telescoop geen prachtige kleuren weergave zoals u die in astronomieboeken of websites tegenkomt. U ziet sterrenstelsels vooral als ovale grijze vlekken en gasnevels als onbestemde grijze wazige vlekken. Zoals mijn vrouw het eens gezegd heeft "het ziet als soep in de ogen". Voor sommige starters is dat een domper.
Bedenk ook dat u als starter wel veel geld kunt uitgeven voor een telescoop, maar dat deze vooral in kast staat te niksen. Heb er vrede mee dat uw investering weinig zal renderen. Want van alle nachten in ons land valt per jaar ten minste de helft tot tweederde al af vanwege bewolking. Op veel andere kraakheldere nachten kunt met verrekijkers en telescopen niets uitrichten. De turbulentie is dan zo zwaar dat het zicht door de vergoting lijkt alsof u naar de bodem van een pannetje kokend water kijkt. Of staat er juist veel wind, uw telescoop staat dan te dansen bij elke windvlaag. Voorts vallen de meeste heldere nachten vooral gedurende het zomerhalfjaar. Dan zijn de dagen lang, nachten kort en is het ook door zomertijd nog eens extra laat donker. De mooiste sterrenhemel is zichtbaar in het winter halfjaar. En dat is nu juist de periode met veel bewolking of wind. En door de klimaatsveranderingen die gaande zijn worden geschikte heldere winternachten alleen maar zeldzamer. En is het een keer helder dan kunt nog eens de pech hebben dat het rond Volle Maan is. Aan sterren is er dan weinig te zien door de overstralende helderheid van de Maan.
Maar laat u zich vooral niet weerhouden om aan sterrenkunde te beginnen, waar het om gaat is dat u geen overspannen verwachtingen moet koesteren; maar dat het opzoeken en bekijken van verre sterrenstelsels als onze Melkweg, sterrenhopen en gasnevels die vaak kraamkamers voor nieuwe sterren zijn en het doorgronden van hun hun raadselen meer dan de moeite waard zijn. De Maan en planeten zijn altijd de moeite van het bekijken waard.
Begin daarom met de gegeven tip met verrekijkers en als het u bevalt om ook in de winter met vrieskou van -10°C buiten te gaan staan, ga dan voor een telescoop. Inderdaad heldere nachten in winter vallen helaas in de regel vaak samen met vorst. Dus inderdaad, sterrenkijken doe je niet vanachter het slaapkamerraam of door het luik van het geopende zolderraam. Het is een buiten activiteit.

Verrekijkers
Voor wat betreft de verrekijker: dat hoeft niet gelijk een duur exemplaar te zijn, maar houdt er rekening mee dat voor een paar tientjes geen top kwaliteit te vewachten is. De beste resultaten haalt u met een 7*50 of liever 10*50 (groothoek) verrekijker. De 10*50 is de ulitieme astronomische verrekijker. De vergroting is hierbij 7 of 10 keer bij een objectiefdiameter van 50 mm. Kies bijvoorkeur voor het type porro prisma (b, figuur rechts) met BaK-4 glas. BK-7 is mindere kwaliteit. Neem liever geen dak prisma (a). Alleen de topmodellen van de dak prisma verrekijkers vertonen een helder beeld zonder stralenkransen om de sterren. Toneelkijkers (c) zijn helemaal niet geschikt.
Bij grotere vergrotingen of objectieven dan hier genoemd hebt u een statief nodig om het object stil in beeld te houden. Bovendien zijn deze verrekijkers extreem duur, zodat u beter kunt uitkijken naar een spottingscope of telescoop. Tenzij u het geld ervoor over heeft is een zoomverrekijker af te raden. De goedkope modellen blinken uit in onscherpte aan de randen en in kleurschifting door het gehele beeldveld. U ziet dan alleen maar regenbogen rond uw sterren.
Verder is het aan te bevelen om een (spat)waterdicht exemplaar te kiezen. Vaak zijn deze gevuld met stikstof of argon. Het voordeel hiervan is dat ze niet kunnen beslaan aan de binnenzijde en dat er geen vuil of (regen)water in kan komen. Vooral het beslaan door dauw aan de binnenzijde treedt 's nachts op als er buiten waarnemingen gedaan worden. Nog afgezien van het feit dat u naar huis kunt omdat het einde oefening is, kan het vocht de verrekijker aan de binnenzijde volledig ruïneren. Ten eerste kunnen er vieze of vettige strepen en vlekken op de optiek ontstaan die er niet van te verwijderen is zonder de kijker de openen en ten tweede kan het vocht de coating aantasten en zelfs op den duur wegvreten.
Doe geen concessie aan de kwaliteit van de optiek en zoek een exemplaar wat een volledige coating heeft. Kijk in de lens en ziet u daar ook witte reflecties, naast meerdere diep paarse of groene, dan is de optiek niet volledig gecoat.
Vraag uw winkelier of u er even door mag kijken. En liever niet door winkelramen kijken. Winkelruiten beïnvloeden het zicht door verrekijker negatief. Vergelijk met verschillende exemplaren en merken en kies die verrekijker welke u goed in de hand ligt en naar uw smaak een voldoende helder beeld geeft.
Tot slot, controlleer of de kijker scheel is. Dat kan gedaan worden om door één kijkerbuis tegelijkertijd te kijken door wisselend uw hand voor één der objectieven te plaatsen. Verspringt het beeld, dan is de kijker scheel en moet deze afgekeurd worden.
Een goede dealer van diverse merken verrekijkers neemt met u de tijd om u de juiste verrekijker voor het juiste doel te helpen kiezen. Een van de betere dealers zit in Maarssen: House of outdoors.

Spottingscopes
Spottingscopes zijn vergelijkbaar met astronomische lenzenkijkers. Lees daarom ook het stukje over telescopen. Wat voor telescopen geldt, geldt ook hier; vergelijk verschillende modellen en doe uw huiswerk. Kies alleen volledig gecoate lenzensystemen en staar u niet blind op vergrotingen alleen. Met spottingscopes kunnen doorgaans vergrotingen bereikt worden van 20 tot 60 x, soms ook als zoom. Kies binnen uw budget een spottingscope met een zo groot mogelijk objectief, want dat maakt het instrument alleen maar lichtsterker. Objectief (bolle lens aan voorzijde) en het oculair (lens aan achterzijde waar doorheen gekeken wordt) bevinden zich doorgaans op één lijn. Voor het gemak zijn de oculairen bij sommige modellen onder een hoek van 45° of zelfs 90° geplaatst om comfortabel vogels, planten en andere wilde dieren te kunnen spotten, zie afbeelding links. Deze constructie bemoeilijkt het opzoeken van hemellichamen; het gaat nu eenmaal gemakkelijker als u in de lengterichting van de telescoop kunt meekijken om een hemelobject op te zoeken, zoals dat bijvoorbeeld met een verrekijker gebeurt. Het is bij spottingscopese moeilijker hemelobjecten in beeld te houden, daar zijn telescopen veel beter voor uitgerust.
Een voordeel van een spottingscope ten optzichte van een gespecialiseerde astronomische telescoop is vooral zijn compacte vorm en betere hanteerbaarheid. Bovendien nodigt het uit om ook overdag waarnemingen in het veld te verrichten. Het kan multifunctioneel worden gebruikt. Anders dan bij telescopen in het algemeen krijgt u geen omgekeerd beeld (onderste boven). Maar spottingscopes zijn eigenlijk niet ontworpen voor astronomische waarnemingen en kennen beperkingen, bijvoorbeeld in het gebruik of wisselen van oculairen. Vaak bent u merkgebonden; terwijl u bij telescopen veel vrijheid heeft om (afgezien van kwaliteit) goedkopere, of juist duurdere oculairen van andere merken te gebruiken. Maar wat veel belangrijker is: U hebt meer keuze in toe te passen vergrotingen.
Spottingscopes worden net als verrekijkers bij de meeste goede buitenport winkels en gespecialiseerde telescoop dealers verkocht.

Telescopen
Bevalt de hobby u nog steeds? Dan wordt het tijd voor het zwaardere werk. U kunt om te beginnen natuurlijk naar de winkel gaan en de eerste de beste telescoop kopen die u tegenkomt en aan de verkoper vragen "hoeveel vergroot die telescoop?" Om vervolgens trots de winkel uit te stappen met een telescoop van 40 Euro, 6 cm doorsnede, 1 meter lengte die wel 262,5x vergroot! (zie advertentie hieronder). Vervolgens gaat u kijken en moet dan constateren dat het instrument uw hooggespannen verwachtingen helemaal niet kan waarmaken! U ziet dan niets van iets. Het instrument wordt naar de zolder verbannen en uiteindelijk tweedehands aan de volgende suffert via e-bay verkocht. Jammer dus voor u, maar dit was weggegooid geld. Bij telescopen geldt: hoger groter de optiek hoe groter de lichtopbrengst. Uw eerste telescoop was helaas te lichtzwak en vooral van te slechte kwaliteit. Optiek is nu eenmaal duur en de prijs is evenredig aan de kwaliliteit.
Koop daarom geen telescopen van dubieuze merken bij de opticien, speelgoedwinkels of in warenhuizen, daarvan krijgt u spijt. Bezoek liever gespecialiseerde winkels. Ganymedes in Amstelveen of online winkels als Bresser-online, Orion, Teleskop Service, Astromarket, Astroshop, zijn betrouwbaar en bieden goede service. Robtics in Leidschendam kan beter gemeden worden. De verkoper/eigenaar heeft mooie verkooppraat, maar u wordt verder niet serieus genomen en garantie wordt vaak geleverd totdat men de deur uitloopt. Alleen als je big spender bent en aan astrofotografie doet ben je welkom en valt er te onderhandelen over service. Weest gewaarschuwd! Wij hebben ook meerdere negatieve ervaringen met Robtics. Kortom, laat u zich niet alleen over de eigenschappen van de telescoop(onderdelen) goed voorlichten, maar kijk ook of u iets kunt vinden over de reputatie van de leverancier. Zijn het dozenschuivers, zoek dan liever even verder. En raadpleeg ook vooral ook besprekingen van telescopen in tijdschriften of op internet. Zoek in Google op het telescooptype van uw keuze, zoals "Meade ETX 125".

TIP! Supermarktketen LIDL heeft soms goede telescopen (Meade) en verrekijkers (Bresser, Celestron) in de aanbieding, andere merken zoals Auriol links laten liggen, deze zijn inferieur: scheel en vertonen veel kleurschifting. Ook veel verstokte sterrenwaarnemers slaan hier vaak hun slag. Wees er snel bij want de kijkers zijn vaak ook snel uitverkocht in winkel of webshop!

Het voert echter te ver om hier nader uit te duiden wat alle ins en outs zijn van de telescoopeigenschappen, daar zijn andere bronnen voor. U moet in elk geval letten dat u een goed instrument aanschaft. Bresser, Celestron, Meade, Orion, Skywatcher, Televue, Vixen en William Optics zijn wel de meest gangbare merken, Daarnaast staan ook, zonder andere fabrikanten met een goede reputatie te kort te doen, goed aangeschreven. Veel is ook een kwestie van eigen smaak en voorkeuren. Al deze fabrikanten hebben zonder zonder twijfel een goede reputatie en zij hebben goede telescopen voor elk budget. De meeste genoemde merken zijn in Nederland/België zonder veel problemen te verkrijgen bij de vakhandel.
Lenzenkijkers (refractoren) zijn over het algemeen duurder dan spiegeltelescopen of Newton telescopen (reflectoren), maar beiden hebben specifieke voor- en nadelen. Maar laat u zich in het algemeen niets aanpraten over te behalen vergrotingen, in ons land is de lucht dermate onrustig en turbulent dat u vrijwel nooit boven de 150 tot 200 x vergroting kunt komen. Al het andere is marketingpraat om u zo duur mogelijke spullen te verkopen. Als beginner bent u het beste af met een lenzenkijker. Spiegelkijkers moeten vaak optisch uitgelijnd worden, soms al bij licht aanstoten bij het simpel verplaatsen. Dit vereist speciaal gereedschap, enige kennis van zaken en oefening. Ga daarom voor een stabiele refractor van ten minste 8 cm. Hier kijkt u recht van van achteren doorheen naar de sterrenhemel. Bij een reflector is dat aan zijkant. Reflectoren zijn hun constructie beter opgewassen bij onrustige luchten dan reflectoren, maar daar staat tegenover dat refractoren gevoelig zijn voor kleurschifting. Kies ten minste een achromatische kijker, daar wordt een groot deel van de kleurschifting opgeheven. Reflectoren geven altijd een kleurecht beeld. Refractoren kunnen gemakkelijker sterke vergrotingen aan en kunnen objecten beter scheiden dan reflectoren. Bij een refractor met een 80 mm lens kunt u met vergrotingen halen tot 160 keer. Voor een reflector heeft daar ongeveer een 100 mm spiegel voor nodig. Voordeel van een reflector is dat deze veel goedkoper is en vaak ook licht sterker, wat maakt dat deze beter ingezet kan worden voor relatief lichtzwakkere hemelobjecten. Refractoren zijn weer in het voordeel bij sterke vergrotingen bij planeet waarnemingen en het scheiden van nauwe dubbelsterren. Ander nadeel van Newtontelescopen is dat de spiegel niet nat mag worden, want dat tast de coating op de spiegel en kan daardoor gaan roesten. Ook bij dauwaanslag kan de coating op de spiegel op langere termijn worden aangetast. Ander nadeel van de Newton kijkers is dat het echte windvangers zijn en dat u al snel last kun hebben van dansende beelden. Kiest u voor een telescoop dan kunt u kiezen voor een lichtsterke 15 of 20 cm spiegel of relatief gelijk geprijsde goede 80 of 90 mm achromatische refractor telescoop met elk hun eigen voordelen, nadelen of beperkingen.

De bedoeling is dat u met een kijker zoveel mogelijk licht verzamelt en daarbij in de regel relatief kleine tot matige vergrotingen toepast van ongeveer 30 tot 150 à 200 keer. Daarmee ziet u het meest. In het algemeen geldt: Hoe groter de optiek, hoe meer licht u opvangt en hoe meer details u ziet bij relatief kleine vergrotingen. Bij grotere vergrotingen ziet u vreemd genoeg juist vaak minder. Op gemerkt moet worden dat als u de sterrenhemel door de telescoop wilt fotograferen er tegenwoordig met de digitale technieken andere voorwaarden gelden en wel grotere vergrotingen kunt gebruiken bij bijvoorbeeld Maan en planeetfotografie. Maar daar gaan we hier verder niet op in.
Let in dit verband ook op het scheidend vermogen. Het scheidend vermogen zegt iets over de mogelijkheid om details te onderscheiden, bijvoorbeeld: Kunt u een dubbelster ook als dubbelster zien of blijft het één lichtpuntje. Hoe lager de hoekmaat van het scheidend vermogen hoe beter. Een hoog scheidend vermogen heeft dus een een zeer kleine hoekmaat en wordt meest gegeven in seconden (").
Ook de goedkopere modellen van de grote merken zijn tegenwoordig volledig computer gestuurd beschikbaar. U hoeft alleen nog maar de telescoop neer te zetten, de lokatie op te geven en de tijd in te voeren (kan soms ook automatisch met GPS) en de telescoop te richten op een paar willekeurige sterren. Nadat een en ander is bevestigd kunt u de telescoop boordcomputer alle bewonderenswaardige hemelobjecten laten opzoeken. De ingebouwde astronoom laat u bij wijze van spreken alles zien wat er te zien is op deze avond. Met een wifi of bluetooth adapter kunt u de telescoop ook bedienen met gangbare planetarium software via PC/laptop, Mac, Ipad/Iphone of Android telefoons en tablets. Maar let op; anders dan de fabrikanten u willen doen geloven komt u zonder enige basiskennis van de sterrenhemel niet ver.
Het is hierboven al gezegd, maar herhaal het nog maar een keer: Veel zal u in eerste instantie tegenvallen. Verre sterrenstelsels laten zich zien als diffuse vlekken, waarbij u twijfelt of het de soep in uw ogen is of dat dit het werkelijk is wat u te zien krijgt. Verwacht geen beelden zoals de fraaie foto's gemaakt met de Hubble Space Telescope.

De telescoop moet op een statief en kijkermontering geplaatst worden. Er zijn twee gangbare typen. De zogenaamde azimutale opstelling en de parallactische. De eerste beweegt om de horizontale en veritcale as, zoals uit de figuur van de bovenstaande advertentie en de tweede (hiernaast) wordt uitgelijnd op de poolster. Beiden zijn evengoed bruikbaar. Maar waar het vooral om gaat is de stabiliteit van de gehele constructie. Om te voorkomen dat het geheel staat te dansen in wind wordt geadviseerd om een statief te kiezen welke een draagvermogen heeft van twee keer het gewicht van de telescoop met randapparatuur.

Nog een paar aanvullende tips: Goedkoop is vaak duurkoop. Welliswaar worden de meeste telescopen tegenwoordig in China gemaakt en maken dezelfde fabrieken naast de merktelescopen ook B-merken of huismerken voor andere handelaren, maar er zit toch ook duidelijk kaf tussen het koren.
Mijn eerste telescoop was een 4,5 inch/114 mm Newton telescoop (merk Pollux) met een brandpunt van 900 mm. Dit oude beestje van rond 1975 uit Japan heb ik nog steeds naar volle tevredenheid in gebruik. Het bijzondere is dat deze telescoop nog steeds door grote merken èn B-merken aangeboden wordt. Het enigste verschil is dat er nu een aluminium statief onder zit in plaats van een houten (afbeelding rechts). De kwaliteit tussen de A en B merken doen nauwelijks voor elkaar onder en hier kunt u amper een buil aan oplopen. Het is een goede beginners telescoop met bewezen schappelijke kwaliteiten tegen een redelijke prijs. Let wel op dat de telescoop een oculairvatting heeft van 1,25 inch en niet de oude maat van 0,965 inch. Beiden zijn nog in de handel, maar voor de laatste zijn bijna geen oculairen en andere onderdelen meer te krijgen. Op e-bay en Marktplaats wordt dit type telescoop wel eens tweedehands aangeboden en vooral de oudere modellen hebben de oude oculairvatting. Let bij aankoop ook op of de spiegels (die een aluminium spiegelde laag bevatten), vrij zijn van roestvlekken. In dat geval moeten de spiegels namelijk van een nieuwe coating voorzien worden en dat kan prijzig zijn.

DE WAARNEMINGSPLAATS

De waarnemingsplaats om de sterrenhemel te bekijken is van groot belang om iets te kunnen zien. Om te beginnen in de verlichte bebouwde omgeving als grote stad heeft u veel last van lichtvervuiling. Wilt u op zoek naar verre sterrenstelsels en andere nevels, dan moet u echt een donkere plek zoeken. Bent u daartoe niet in de gelegenheid en moet u het doen met uw achtertuintje in of in de de nabijheid van een grote stad, dan wordt het behelpen met dergelijke lichtzwakke objecten. Maar ook dan hoeft u niet te wanhopen, er is ook daar genoeg te bekijken. Concentreer u op de planeten, die hebben geen last van lichtvervuiling; of de Maan, altijd de moeite om te verkennen en dan zijn er nog de honderden fraaie dubbelsterren die u kunt bestuderen. Astronomen in 19e eeuw bestudeerden nevelvlekken en andere lichtzwakke objecten tijdens maanloze nachten en bekeken Maan en dubbelsterren als de Maan scheen. Er is hoop!

Strooilicht van lantaarnpalen, kassen, luchthavens en industrieterreinen lichten de hemelkoepel sterk op. Op de foto hieronder wordt dat duidelijk geïllustreerd. Lichtbronnen van een verwijderd industrie annex havencomplex reflecteren tegen de bewolking.

Luchtvervuiling van de Deense stad Randers. Op de opname is ook een lichtspoor
te zien van een verkeersvliegtuig. Geheel links van het lichtspoor zien we juist
daaronder een stipje: dat is Saturnus.
(11-9-2008 - 22:16 MEZT; 15 sec. belicht op ISO 1600)

Ook satellieten in een baan om de aarde kunnen deze lichtbronnen waarnemen. Dan wordt het ook duidelijk dat het in grote grote delen van ons land niet echt meer donker wordt. De kaartjes hieronder laten de mate van lichtvervuiling in Nederland aan de hemelkoepel zien en waar de meest lichtzwakke sterren in ons land waargenomen kunnen worden.

Mate van lichtvervuiling in Nederland. De linker afbeelding toont de hoeveelheid licht de we met z'n allen produceren, zoals openbare verlichting, luchthavens en tuinbouw-kassen. Rechts een kaart waarop staat aangegeven tot welke grootte klasse we sterren kunnen zien in ons land. Vertalen we dat lijstje naar het aantal met het ongewapende oog zichtbare sterren rond middernacht dan zien we rond Schiphol/Aalsmeer en in het Westland slechts enkele tientallen sterren tijdens een heldere maanloze nacht. Dat loopt op tot ongeveer duizend buiten de grote steden in Friesland, Drente Groningen, Overijssel en Zeeland. Voor het overige zijn de condities ten zuidwesten van lijn Alkmaar - Winterswijk over het algemeen slecht. Maar laat u zich daar niet van weerhouden om toch buiten de bebouwde kom te gaan kijken. Over het algemeen wordt daar de soep niet zo heet gegeten als dat deze wordt opgediend. Het kan daar dus best meevallen. (kaarten bewerkt naar ISTIL (copyright).

Sterren met het ongewapende oog zichtbaar in grootte klassen. >5.75   5.50-5.75   5.25-5.50   5.00-5.25   4.75-5.00   4.50-4.75   4.25-4.50   4.00-4.25   <4.00

Maar er is meer. Dat we het beste af zijn buiten de grote steden zal duidelijk zijn, maar zoek uw plaats met ook zorg. Zijn de mogelijkheden beperkt kies dan een stek met de grote lichtvervuilende stad in het noorden, zodat het zuiden wel donker is. Zorg ervoor dat vooral de zuidelijke horizon zoveel mogelijk vrij is van hoge bomen en gebouwen, liefst tot bijna aan de horizon.
Ga niet te dicht aan de weg staan. Niet alleen zullen de koplampen van de langsrijdende auto's u verblinden, ook is er een blijvend gevaar van aanrijdingen. Zoek daarom geen parkeer- of vluchthaven aan de rijweg, maar zoek een stille landweg met een ruime berm.
Niet elke landeigenaar waardeert uw ongenodigde bezoek, wees een gast en gedraag u als zodanig. Klim daarom niet over afrasteringen van weilanden, open geen poorten en hekken als het niet nodig is en laat deze ook niet openstaan, jaag het vee niet op, loop niet de pas ingezaaide akkers op en respecteer andermans eigendommen.
In de nachtelijke natuur horen geen luidruchtige radio's of andere aanstoot gevende herrie. Bent u met vrienden, spreek dan met zacht en met beheerste stem; niet schreeuwen en geen drukte. Verstoor de natuur niet. Krijgt u bezoek van de boswachter dan hangt veel daarbij af van hoe u zich gedraagt en van het humeur van de park- of boswachter. Kiest u een heideveld of ander natuurgebied houdt er dan rekening mee dat u aangezien kunt worden als stroper: U heeft dan een goed verhaal nodig om uw aanwezigheid te kunnen verklaren, dat nog afgezien van de openstellingstijden van het park, dagcamping of het natuurgebied en of u zich al of niet buiten de (wandel)paden bevindt.
Maar over het algemeen zult u niemand tegenkomen waartegen u verantwoording moet afleggen. Is op uw gedrag niets aan te merken en mocht u toch een boswachter of politie tegen het lijf aan lopen, dan zult u vaak ook een geïnteresseerd luisterend oor aantreffen. Wijs hen de weg naar de Poolster, de Grote en Kleine Beer en laat ze ook door uw verrekijker kijken, vertel er iets bij en tien tegen één dat u na afscheid gewoon door mag gaan. Maar vertrek in goede verstandhouding als dat van u wordt verlangd.

DE NACHT IS VOL VERASSINGEN

Voor mij is het sterrenkijken alleen niet zaligmakend. Ik kom er mee tot rust. Het stille ruizen van de wind, de verre uil die roept, het ritselen van muizen en andere kleine dieren in het gewas, de kikkerconcerten, het scherpe tsjerpen van krekels of overvliegende vogels; zij maken de nacht tot een bijzondere beleving. Zet de iPod/radio uit en luister. Hebt u een vleermuis detector, zet deze dan juist aan. Maar, zoals hierboven al is gezegd: Natuurgebieden of het landelijke zijn geen discotheek en muziek is daarom niet op zijn plaats. Laat u zich tijdens uw sterrenkijktochten verassen door wat de nacht nog meer te bieden heeft.
Soms kunt u beter in het veld gaan liggen, of een pickniktafel uitzoeken en op de tafel gaan liggen, om de objecten recht boven u goed te bekijken. U hoeft niet bang te zijn om te worden overvallen door wilde dieren. Zij zullen eerder van uw bewegingen schrikken en wegvluchten, dan dat zij het op u gemunt hebben.
Zoek vooral zomers uw waarnemingsplaats niet in de buurt van waterpartijen. Muggen zullen u snel vinden en dan is de lol er ook snel af.

KLEDING EN VERSNAPERINGEN

Tijdens de nacht kan het, ook in de zomer, gevoelig afkoelen. Houdt daarom een altijd warme kleding bij de hand. Voor de zomer volstaat een zomerjack, sweater, of fleecetrui.
Maar in de winter moeten we toch andere voorzorgsmaatregelen nemen, vooral als er een koude wind staat of als het vriest. Bedenk dat de gevoelstemperatuur bij wind en vorst aanzienlijk lager is dan de thermometer aanwijst. Kleed je daarom in lagen. Een katoenen T-shirt om te beginnen, daarboven een dicht geweven overhemd en meerdere dunne truien. Sommigen doen ook wel een paar kranten tussen de truien. Daarover een (dikke/windvaste) winterjas of windjack en een sjaal om de nek en over de oren trekken. Uw hoofd verliest de meeste warmte en een muts is dan ook welkom. Voor de benen volstaat een dichtgeweven broek, zoals spijkerbroek, met een lange onderbroek of majo. Om de voeten doe je paar extra sokken en verder een paar skischoenen of moonboots, die vanwege de extra sokken bij voorkeur een maat te groot zijn. Je staat stil en de voeten worden als eerste koud.
Alles wat buiten staat koelt in de nacht af. Als het vriest worden de vingers al snel gevoelloos, zeker als deze ook nog een ijskoude verrekijker vasthouden waarvan de temperatuur ook tot beneden het vriespunt gedaald is. In het bijzonder handschoenen zonder vingerpunten, maar met wegklapbare kap voor de vingertoppen, bieden daarbij uitkomst.

Het is voor een ieder zijn/haar eigen keuze, maar een paar repen en een veldfles met warme drank in de winter versterkt de inwendige mens. Doe er in elk geval geen alcohol door en drink ook geen alcohol vóór, tijdens en na de trip. In elk geval niet totdat U weer thuis bent. Van alcohol krijgt U het overmatig warm en gaat U zweten. U hebt dan de neiging om de jas e.d. uit te doen met in het gunstigste geval afkoelings- of onderkoelingsverschijnselen tot gevolg. (Ernstige) bevriezing en bewustzijns verlies met alle gevolgen van dien is zelfs niet uitgesloten.

WAARNEEMTECHNIEKEN

Kijk nooit met uw verrekijker of telescoop rechtstreeks naar de zon. Blijvende blindheid of ander hinderlijk oogletsel zijn het gevolg.

Het duurt ongeveer een half uurtje voordat uw ogen volledig gewend zijn aan het duister. Komt u uit een lichte omgeving dan ziet u aanvankelijk weinig lichtzwakke sterren, maar dat worden er gaandeweg steeds meer. De maan en de meeste sterren zult u in uw verrekijker wel kunnen vinden, maar voor lichtzwakke objecten heeft u een andere techniek nodig. Uw oog is het meest gevoelig voor lichtzwakke bronnen juist naast het netvlies. Om deze lichtzwakke objecten te leren zien moet u zich concentreren op de omgeving juist naast het waar te nemen object. U vangt dan sneller een glimp op van nevels en sterrenhopen.
De verrekijker lichtelijk bewegen helpt ook om lichtzwakke objecten te vinden. Net als bij dieren is ons oog zeer attent en zijn wij waakzaam op beweging. Lichte trillingen doorgegeven via hand en arm zijn al voldoende. Heeft u geen erg vaste hand kies dan als extra steun een boomstam, paaltje of leg uw arm op het dak van uw auto.
Ook belangrijk is dat u de ogen laat wennen aan het beeld wat de verrekijker u toont. Kijk rustig en ontspannen, maar geconcentreerd en scan niet te snel. Houdt uw verrekijker ten minste één of twee minuten op dezelfde hemelstreek of object gericht. Dan ziet u de meeste details.
Staat ook de Maan aan hemel bekijk deze dan als laatste. De Maan geeft zoveel licht dat u daarna opnieuw moet wennen aan het duister, dat scheelt kostbare tijd op uw nachtelijke speurtochten aan het firmament.
Natuurlijk baart oefening ook kunst en naarmate uw ervaringen vorderen ziet u steeds meer. Maar voorkom dat u gaat staren. Gewoon met de ogen blijven knipperen helpt daartegen.

Een zaklamp kan goede diensten bewijzen, zeker in de donkere vrije natuur waar verstappen op een dikke tak, boomstronk of in een konijnenhol of molshoop mogelijk is. De zaklamp gaat uit als we ter plaatse zijn. Heeft u een gidsje bij de hand over de sterrenbeelden neem dan ook een roodlicht zaklicht mee om het te kunnen raadplegen. De moderne fietsachterlichten op batterijen zijn misschien net iets te sterk, maar voldoen verder uitstekend. De felle lichtbundel uit uw gewone zaklamp maakt dat u opnieuw aan het nachtelijk duister moet wennen.
Lantaarnpalen, langsrijdende auto's en andere felle lichtbronnen zijn echte ogentrekkers. Zorg dat deze op uw waarnemingsplaats zoveel mogelijk afgeschermd worden door bijvoorbeeld bomen, struiken of muurtjes, of ga anders er met de rug naartoe staan. Wat ook helpt is om een oud badlaken/handdoek over het hoofd te leggen. U kent dat wel, zoals fotografen 100 jaar geleden ook hun foto's maakten.

Mocht uw instrument beslaan met dauw, dan is het helaas over het algemeen einde oefening. Veeg het dauw er vooral niet af. Daarmee bestaat de kans dat u krassen veroorzaakt op de lenzen. Maar u kunt proberen om van de dauw af te komen door de beslagen lenzen naar beneden te richten en een kwartiertje te wachten zodat het vocht de kans heeft te verdampen. Een andere oplossing is om de verrekijker even voor uw borst tussen jas en trui te houden.

DISCLAIMER

Meteo Maarssen en/of zijn vertegenwoordigers zijn niet aansprakelijk voor enige schade op welke wijze dan ook, die ontstaat door gebruik van onze informatie/gegevens in het veld, of op uw waarnemingsplaats. U bent zelf verantwoordelijk voor het betreden van terreinen en dient zelf voor toestemming te zorgen. Alle schade die voortkomt uit uw activiteiten in het veld of op uw waarnemingsplaats of tijdens de heen- en terugreis zijn voor eigen rekening. Eventuele processen verbaal zijn eveneens voor eigen rekening.

Medisch letsel door bijvoorbeeld insektenbeten, verstuikingen/botbreuken door welke oorzaak dan ook, bevriezing of onderkoeling; of enig ander lichamelijk letsel, voor, tijdens of na het waarnemen op het veld, of op uw waarnemingsplaats vallen onder uw eigen verantwoordelijkheid.

Kijk nooit met uw verrekijker of telescoop rechtstreeks naar de zon. Blijvende blindheid of ander hinderlijk oogletsel zijn het gevolg. Ook hiervoor neemt Meteo Maarssen en/of zijn vertegenwoordigers geen enkele aansprake-lijkheid.

Schade aan (optische) instrumenten/apparatuur, door al of niet ondeskundig gebruik; breuk, val, waterschade of anderzins valt niet onder verantwoordelijkheid van Meteo Maarssen en/of zijn vertegenwoordigers.

Schade ontstaan door/of vervolging bij al of niet ongeoorloofd gebruik wegens het inroepen van hulpdiensten in het veld, of op de waarnemingsplaats kan niet worden verhaald op Meteo Maarssen en/of zijn vertegenwoordigers.

Bekijk de zon nooit door de zoeker van uw fototoestel. Dit kan permanente oogschade veroorzaken. Hiervoor is Meteo Maarssen en/of zijn vertegenwoordigers niet aansprakelijk. Gebruik bij voorkeur de "Live-view" mode van uw fototoestel.

Richt uw kostbare optiek niet langdurig op de zon. Door lichtconcentratie in het brandpunt kan uw toestel in brand gaan of anderzins schade oplopen. Verder kan de lijm tussen de lenzen gaan vervloeien door warmte en uw objectief onherstelbaar verwoesten. De tijd nodig voor het maken van een opname (maximaal een tiental seconden) kan gewoonlijk geen kwaad. Maar het risico ligt bij u. Gebruik bij voorkeur de zwarte spiegelmethode, zoals beschreven bij het fotograferen van iriserende wolken.

Succes en Clear Skies! En laat eens horen van uw speurtochten aan het firmament.