STERRENHEMEL

NOVEMBER

In vier sterrenkaarten wordt de sterrenhemel voor november getoond, telkens voor de vier windstreken. Strikt genomen zijn de kaarten geldig voor de 1ste van de maand om 22 uur of rond de 15e omstreeks 21 uur. Bij de kaarten staat een beschrijving van de voornaamste sterrenbeelden en bijzonderheden welke doorgaans al met het blote oog of kleine verrekijker te zien zijn. Onder de sterrenkaarten staan afbeeldingen zoals de nevels, sterrenhopen of dubbelsterren zich in verrekijkers of kleine telescopen laten zien. Afhankelijk van het gebruikte instrument, het weer, het zicht en de mate van lichtvervuiling in of nabij stad en dorp zullen meer of minder details zichtbaar zijn. Meer informatie en tips om de sterrenbeelden te leren kennen vindt u <hier>

Noord

Veranderlijke en dubbelster Delta Cephei.	Mizar (M) en Alcor (A) : De nabije begeleider van Mizar is alleen zichtbaar vanaf kleine telescopen.

Het meest markante sterrenbeeld aan de noordelijk sterrenhemel is de Grote Beer. Het is in elk geval een van de bekendste sterrenbeelden en in november staat de steelpan in het noorden. De meeste sterren van het steelpannetje behoren tot de zogeheten Ursa Major (=Grote Beer) zwerm. Dit valt het best te vergelijken met een open sterrenhoop. Tot deze zwerm behoren nog enkele andere sterren in andere sterrenbeelden en dat maakt dat de helderste sterren van Grote Beer tot de meest nabije open sterrenhoop behoren en gelegen is op een afstand van rond de 100 lichtjaar.
In de knik van het steeltje staat de ster Mizar. Met een verrekijker is goed te zien dat Mizar een dubbelster is. Vlak daarbij staat Alcor. In heldere nachten en in een donkere omgeving is Alcor ook met het blote oog zichtbaar. Een kleine telescoop laat zien dat er vlak bij Mizar nog een klein sterretje staat; Mizar A is de hoofdster en Mizar B de begeleider. Zowel Alcor als Mizar B draaien rond Mizar. Alcor doet er ongeveer 800.000 jaar over en Mizar B ongeveer 10.000 jaar. Nauwkeurig onderzoek toont aan dat de baan van Mizar B kleine schommelingen vertoont, wat toegeschreven wordt aan een onzichtbare begeleider die rond Mizar B draait. Alle beschreven sterren zijn ook nog eens spectroscopische dubbelsterren, wat inhoud dat het gehele systeem uit 7 sterren sterren bestaat. Het gehele complex staat op 78 lichtjaar tot de aarde.
Als we denkbeeldig de lijn van de buitenste twee heldere sterren van de Grote Beer ongeveer 4,5 keer verlengen dan komen we uit bij de Poolster, de helderste ster van het sterrenbeeld de Kleine Beer; (klik op de afbeelding links voor een groter formaat).
De Grote - en Kleine Beer zijn beiden circumpolaire sterrenbeelden, dat wil zeggen: beiden zijn het gehele jaar zichtbaar. Ook de sage bij deze sterrenbeelden getuigen hiervan: God Jupiter heeft een snabbeltje met de beeldschone Callisto. In deze Romaanse sage neemt de Juno, een van Jupiter's vrouwen, wraak. Zij verandert Callisto en haar zoon in beren. De beren worden vervolgens ook nog eens vervloekt door Juno: Eeuwig zullen ze rond de pool lopen, zonder ook maar even te mogen rusten.
In het hoge noorden is een sterrenbeeld te zien in de vorm van een huisje: Cepheus. Links onder in het huisje staat Delta Cephei, een veranderlijke ster. De ster pulseert; de diameter is daarbij variabel en de ster krimpt en zet uit in een periode van 5,4 dagen. Deze ster staat model voor de zogeheten Cepheïden. Bij dit type sterren wordt de ster periodiek helderder of lichtzwakker. Vlak bij Delta Cephei staat nog een minder heldere begeleider, deze is al zichtbaar in een verrekijker.

Het zuidwestelijke deel van Cepheus. De drie sterren Delta, Epsilon en Zeta Cephei tonen zich in hetzelfde beeldveld van de verrekijker. Delta Cephei is de veranderlijke. De animatie, klik op de afbeelding, laat de wisseling in helderheid zien tussen minimum en maximum (Slooh).

Vlak bij Cepheus staat een groepje sterren in een M of W-vorm: Cassiopeia.

Oost

M 34	M 35	Pleiaden of M 45
Dubbele sterrenhopen h en Chi Perseus	Hyaden (Klik op de afbeelding voor groter formaat)	Mel 20, De heldere ster links boven van het midden is Alpha Perseus. (Klik op de afbeelding voor een groter formaat)

In het noordoosten staat laag boven de horizon het sterrenbeeld Tweelingen, bestaande uit de broeders Castor en Pollux. De Griekse sage verhaalt dat Pollux onstervelijk is en Castor stervelijk. Beiden waren zonen van Zeus en deze accepteerde niet dat ook Castor de onstervelijke status zou verwerven. Castor krijgt de keuze: Of genieten van zijn onstervelijke status, of om de dag Pollux bezoeken en de andere dag verblijven in de onderwereld. Castor besloot tot het laatste. Het sterrenbeeld getuigt daarmee van onvoorwaardelijke broederliefde.
De helderste ster links aan de onderste lange zijde van de rechthoek die het sterrenbeeld Tweelingen vormt is Pollux. Castor staat daarboven. Aan het uiteinde van de bovenste rechthoekzijde staat in de kromming van een groepje sterren de open sterrenhoop M 35. Deze groep sterren staat op 2.800 lichtjaar afstand tot de aarde en bestaat uit ongeveer 120 sterren.
Wat verder naar het oosten zijn de contouren van Orion zichtbaar en boven Orion staat de markante V-vorm van de Stier, waarvan de uiteinden van de V-vorm de punten van de hoorns verbeelden. Onderin de V-vorm staat een heldere roodachtige ster: Aldebaran. Ook Aldebaran is een rode reus en staat op 65 lichtjaar, de ster is 95 x zo groot als de zon en een 1100 x hogere lichtkracht. De relatief lage temperatuur van 3.400 K zorgt voor een rode kleur; hier het symbool van het rode oog in een woedende opgejaagde stier.
De punt van de V-vorm staat ook bekend als de Hyaden. Dit is een open sterrenhoop bestaande uit 150 sterren op 130 lichtjaar. Een andere sterrenhoop in dit sterrenbeeld lijkt heel sterk op een mininatuur van de Grote Beer en staat westelijk van de V-vorm. Gewoonlijk zijn van de Pleiaden 6 sterren te herkennen, soms 7 bij goed zicht. De sterrenhoop bestaat uit 130 sterren op 410 lichtjaar afstand. In de verrekijker of met kleine telescopen zien we alleen sterren. Maar bij langere belichtingstijden op foto's zien we dat de helderste sterren in gasnevels gehuld zijn.
Boven de Tweelingen en grenzende aan één van punten van V-vorm staat de Voerman. De Voerman wordt gezien als de uitvinder van de wagen en hij houdt in zijn armen een klein geitje vast. Dat geitje wordt in het sterrenbeeld verbeeld door de helderste ster (Capella) met het aangrenzende groepje van drie even heldere sterren. Het geitje geeft melk aan de pasgeboren God Jupiter. Maar de gulzige Jupiter morst de melk, waaruit dan weer de Melkweg is ontstaan. Vanuit de Voerman is deze Melkweg te volgen naar de horizon het zuidoosten. Overigens is de (hier tamme witte) Stier, het aangrenzende sterrenbeeld, niets meer of minder de verbeelding van de God Jupiter die zich op deze wijze vertoont aan een Phoenicische prinses om haar het hof te maken.
Een andere variant over het ontstaan van de Melkweg wordt verbeeld in het schilderij omstreeks 1575-1580, (afbeelding links) van de Italiaanse schilder J.R. Tintoretto. Hier zoogt Juno haar zoon Hercules. Maar Hercules morst melk en deze melk spreidt zich over het hemelgewelf uit. Dit melkspoor kennen we vandaag de dag nog als de Melkweg.
Onze Melkweg is sterrenstelsel in de vorm van een platte schijf sterren met een diameter van 100.000 lichtjaar en een dikte van 10.000 lichtjaar. Zij bestaat uit 100 miljard sterren. Voor meer details en tips over het waarnemen van de Melkweg met de verrekijker in deze hemelstreek kunt u <hier> terecht.
Boven de Voerman staat vervolgens Perseus: met een beetje fantasie lijkt het sterrenbeeld wat een Mercedes-ster. De helderste ster in het hart van de Mercedes-ster, Alpha Perseus, maakt deel uit van een fraaie open sterrenhoop (Mel 20), die zich in concentreert in de linker tak van de "Mercedes-ster". Deze wijde sterrenhoop is vooral in verrekijkers al goed te zien en staat op 750 lichtjaar afstand.
Volgen we vanaf Alpha Perseus het lijntje met sterren richting Cassiopeia dan vinden we aan het uiteinde de beroemde fraaie dubbelvormige sterrenhoop h en chi Perseus. Beiden staan op 8.000 lichtjaar en beiden bestaan uit 300 tot 350 sterren. Op donkere en heldere plaatsen is de dubbelhoop met het blote oog al te zien.
Volgen we de rechter poot dan staat in de nabijheid van de ster Algol nog een open sterrenhoop die in verrekijkers goed waar te nemen is: M 34. Deze groep staat op 1.400 lichtjaar en bevat 80 sterren.
Algol is een dubbelster, maar dat kan alleen waargenomen worden omdat de helderheid varieert. Telkens wanneer de donkere begeleider voor zijn heldere metgezel staat neemt de helderheid af. Deze helderheidsafname duurt bijna 10 uur en treedt elke 2,8 dagen op. Het zijn twee sterren die ongeveer 3,4 x zo groot zijn als de zon en op een onderlinge afstand van 10,8 miljoen km staan. De helderheidsvariaties zijn met het blote oog al waarneembaar. Wanneer u klikt op de afbeelding rechts, dan ziet u hoe beide sterren om elkaar heendraaien.

Zuid

M 31

In deze hemelstreek staat een fraaie Griekse mythe verbeeld: Andromeda was de dochter van de Ethiopische koningin Cassiopeia en koning Cepheus. Cassiopeia riep de toorn van de Nereiden (zeenimfen) over haar af door zich te beroepen op de wonderbaarlijke schoonheid van haar dochter. De God van Nereiden, Poseidon, nam dit niet en zond een zeemonster (Walvis) om de Ethiopische kusten met overstromingen te verwoesten. Deze verwoesting kon worden afgekocht door Andromeda op de rotsen vast te ketenen als prooi voor het zeemonster. De held in deze mythe is Perseus die het zeemonster versloeg en als beloning Andromeda tot vrouw kreeg.
Met de helderste ster van Perseus erbij staat in het oosten tot zuidoosten een lange rij van 5 ongeveer even heldere sterren, op een gelijke afstand in een flauwe boog naast elkaar. In de figuur links is dat schematisch weergegeven. We beginnen bij de helderste ster in het hart van de "Mercedes-ster"; het sterrenbeeld Perseus. Via de blauwe lijn komen we bij Andromeda uit (rood). Met de gele lijn in Pegasus wordt het "spoor van de vijf sterren" gecomple-tiseerd.
Andromeda is vooral beroemd vanwege de nevelvlek die in het sterrenbeeld gevonden kan worden. Vanuit de middelste ster in het spoor van de vijf sterren staat in de binnenbocht een iets minder helder sterretje. Verleng deze afstand twee keer (groene lijn) om uit te komen bij de Andromedanevel (M 31). De nevel is met het blote oog al te zien en in de verrekijker lijkt het op een difuus sigaarvormig vlekje. Toch is dit een sterrenstelsel, zoals de Melkweg, maar dan van opzij gezien. Het staat op 2,2 miljoen lichtjaar en is 1,5 x zo groot als ons eigen Melkwegstelsel.
Zuidelijk van Andromeda zien we een groot vierkant (de vierde en vijfde ster vormen één zijde, gele lijn); dat zijn de voornaamste sterren van het sterrenbeeld Pegasus (paars). Merk op dat er in het vierkant vrijwel niets te vinden is!
Hoog in het zuiden staat Pegasus met het herfstvfierkant en daaronder staat de Waterman die net als de Steenbok uit weinig heldere sterren bestaat. Mocht het zicht aan de horizon goed zijn, dan is in het zuiden vlak boven de horizon de ster Fomalhaut van de Zuidervis nog zichtbaar. Deze ster is 2 x zo groot als de zon, staat op 25 lichtjaar afstand, heeft een oppervlakte temperatuur van 8.100 K en heeft een helderheid die de zon 19 x overtreft.
In het zuidoosten staat verder het sterrenbeeld Walvis. In de Walvis is de ster Mira vermeldenswaardig. Mira is een veranderlijke ster die varieert van zichtbaar tot onzichtbaar met het blote oog. Tijdens de meest heldere fase (het maximum) is de ster gwoonlijk ongeveer één maand zichtbaar met het blote oog. Maar met een verrekijker kan de gehele fasevandering in helderheid worden gevolgd. De gehele periode van faseverandering bedraagt gemiddeld 332 dagen. Pas in 1596 is dit verschijnsel voor het eerst opgemerkt. Vanaf 1642 luistert de ster naar de naam Mira: de wonderbaarlijke. Mira is een rode reuzenster en wordt omgeven door een grote gaswolk, gassen die door de ster worden afgestoten. De eigenbeweging van de ster is bijzonder hoog. Mira raced met een snelheid van maar liefst 130 km/s door het heelal. De gaswolk die de ster omgeeft kan deze snelheid niet bijbenen met als gevolg dat de ster een staart van gas achter zich aan sleept. In ultraviolet heeft de ster dan wel wat weg van een komeet.

De staart van stof en gas bij de ster Mira. Klik op de afbeelding voor een animatie die het ontstaan van de stofstaart laat zien. (6,5 Mb) New Scientist.

Mira is nog steeds door vele raadsels omgeven. De ster zelf is moeilijk waarneembaar vanwege de gaswolken en de al genoemde helderheids variaties lijken vooral op gezichtbedrog te berusten. Ons oog kan alleen zichtbaar licht waarnemen en dat deel van het spectrum vinden de helderheidsvariaties voor ons oog plaats. Tellen we alle straling bij elkaar op, dus de gamma- en rontgonstraling, het ultraviolet, het zichtbare licht, het infrarood, de micro- en tot slot de radiostraling; dan blijkt dat de variatie van straling aanmerkelijk minder te zijn. In het zichtbare licht bedraagt het verschil tussen minimum en maximum 250 keer, maar als alle straling bij elkaar wordt opgeteld is de variatie slechts 2,5 keer. Mira is één van de meest waargenomen sterren bij amateurs astronomen.
Boven de Walvis staan de sterrenbeelden Ram en Vissen van de dierenriem.

West

Albireo	Omicron Cygni	M 13	M 29 naast Schedir

Hercules staat laag in het noordwesten. In Hercules staat een fraaie bolvormige sterrenhoop (M 13) die heel gemakkelijk met een verrekijker op te sporen is: Uitgaande van de ster rechtsboven in de ruit staat M 13 op ongeveer 1/3 afstand tot de volgende ster van de ruit op die as. Dit sterrenstelsel staat op een afstand van 23.000 lichtjaar en bestaat uit ten minste honderdduizend sterren.
Voor de oosprong van de naam Hercules moeten we terug naar de oude Sumerianen in Mesapotemia 3.000 BC. Op hun oude kleitabletten staat deze groep sterren bekend als "de knieler", vertegenwoordigd door de oorlogsgod Ninurta: de bedwinger van de zevenkoppige gevleugelde draak. De draak omvatte het huidige sterrenbeeld Draak met daarbij Cepheus en de Zwaan als vleugels. In de rug werd Ninurta aangevallen door een gans (tegenwoordig Lier) en een leeuw. Tijdens de heerschappij van de Grieken en Romeinen ging de oorpronkelijke verhaallijn verloren en kreeg de sterke held van de Romeinen de naam Hercules. De kop van de draak staat nu dreigend boven Hercules.
Hoog in het westen staan drie heldere sterren; Deneb, Wega en Altair. Deze drie sterren vormen de zogeheten zomerdriehoek en leiden naar de sterrenbeelden de Zwaan, de Lier en de Arend. De zomerdriehoek is zichtbaar van juni tot in november.
Deneb is de helderste ster van de Zwaan. Deneb is de helderste ster van het sterrenbeeld de Zwaan. De lichtkracht is 300.000 x groter als onze zon en zijn diameter is 260 x de zonsdiameter. De oppervlakte temperatuur bedraagt 8.400 K en de ster staat op 3.300 lichtjaar afstand. De Zwaan ligt midden in de Melkweg en daarom is gewoon wat 'surfen', of liever sterhoppen met de verrekijker al een leuke ervaring die heel wat fraaie objecten en dichte stervelden oplevert. Voor meer details en tips over het waarnemen van de Melkweg met de verrekijker in deze hemelstreek kunt u <hier> terecht. Deze hemelstreek kent zoveel leuke dubbelsterren en sterrenhopen voor de verrekijker dat we ons echt moeten beperken. Een weinig boven Deneb staan twee ongeveer even heldere sterren: Omicron Cygni. De onderste (richting centrum van de Zwaan) is de meest interessante, dat is omicron1 Cygni. De andere is omicron2 Cygni. Tesamen vormen deze een optisch dubbelsterren systeem en zijn met het blote oog goed te onderscheiden. Omicron1 Cygni staat op 1.125 lichtjaar en is de meest interessante van de twee, omdat deze in de verrekijker al oplost in een drievoudig optische dubbelster. De hoofdster staat op 1.350 lichtjaar zijn helderste begeleider staat op 717 lichtjaar. Vlak naast de hoofdster, aan de andere zijde, staat nog een lichtzwakke begeleider. Deze ster staat op 1.720 lichtjaar. Een andere fraaie dubbelster is Albireo. Naast de roodachtige hoofdster staat een zwakkere blauwe ster. In een wat zwaardere verrekijker of kleine telescoop is de dubbelster al goed te zien. De heldere ster midden in het kruis luistert naar de naam Schedir en vlak bij deze ster staat M 29. Een open sterrenhoop van 20 sterren op 3.100 lichtjaar. Het kost iets meer moeite om deze sterrenhoop in de achtergrond van de Melkweg te onderscheiden.
De Lier is een klein sterrenbeeld en staat tussen Zwaan en Hercules. De heldere ster Vega of Wega kan niet missen en het kleine scheefgetokken vierkant daaronder evenmin. Wega staat op 25 lichtjaar en is 61 x helderder als de zon en 3 x zo groot. De oppervlakte temperatuur bedraagt 8.900 K.
Aan de westelijke horizon staat het sterrenbeeld de Arend. De voornaamste van de Arend is Altair, een ster bijna 2 keer zo groot als de zon op aan afstand van 17 lichtjaar. De lichtsterkte is 12 x zo groot als de zon en de oppervlakte temperatuur van deze ster bedraagt 7.800 K.