Nederlands English Home Contact Disclaimer Sitemap Nieuw/New

TIJD

INLEIDING

Tijd, wat is dat? Tijd staat aan de basis van de kalender, maar geef nu eens een definitie van tijd. Tijd is een moment, maar wat moeten we met een moment of opeenvolging van momenten? Wat meten we eigenlijk als we het over tijd hebben? Wie het weet mag het zeggen.
Je zou tijd kunnen omschrijven als het middel om in ons bewustzijn het verleden, heden en toekomst te bepalen. Daarbij gebruiken we een vast punt om de gebeurtenissen ten opzichte van elkaar vast te leggen. Als we tijd meten, dan meten we dus eigenlijk de duur van de intervallen tussen de gebeurtenissen.

  • Tijd is subjectief:
    Tijd ervaren we. De tijd gaat eenparig vooruit. We ervaren we de tijd snel gaan als we haast hebben en komen in tijdnood. Daarnaast duurt dezelfde tijdspanne eindeloos als we moeten wachten.

  • Tijd is objectief:
    Tijd verschrijdt met een éénparige constantie snelheid.

  • Tijd is onomkeerbaar:
    De tijd loopt vooruit. Een seconde geleden is al geschiedenis en komt nooit terug. Het wordt vaak als 4e dimensie gebruikt naast lengte (1e dimensie), breedte (2e dimensie) en hoogte (3e dimensie).

TIJDMETING

Zonnetijd
De eenvoudigste manier om tijd te meten is om een stok in de grond te plaatsen en de schaduw te volgen. Op bepaalde plaatsen kunnen we merktekens aanbrengen en telkens als de schaduw een merkteken bereikt heeft weten we hoe laat het is. Het princiipe van de zonnewijzer. Dit noemen we de ware zonnetijd. Telkens als de zon exact in het zuiden staat is het 12 uur en begint de middag. De zon staat dan op zijn hoogste punt en gaat door de denkbeeldige meridiaan voor de plaats van de waarnemer. Zoals we hierboven al zagen heeft elke plaats zijn eigen zonnetijd tijd. Immers ten oosten van ons staat de zon eerder in het zuiden en ten westen van ons wat later. Omdat denkbeeld te toetsen: in Engeland is het een uur vroeger dan bij ons.

Probleem is echter dat de ware zonntijd niet eenparig verloopt. Omdat de aardbaan een ellips is, staat de aarde (voor het noordelijk halfrond) in het winterhalfjaar dichter bij de zon dan gedurende het zomerhalfjaar. (rode lijn in de bijgaande afbeelding). Een tweede reden is dat de zon niet de hemelequator doorloopt, maar daarmee een hoek maakt. De zon volgt het pad van de ecliptica. (blauwe lijn). Mede daarom zijn de daglicht perioden in de winter korter dan in de zomer. Beide effecten zorgen ervoor dat de zonnedag bijvoorbeeld rond 10 februari maar liefst ongeveer 30 minuten korter is dan begin november. (groene lijn). Zouden we onze tijdrekening hierop willen baseren, dan moeten onze klokken in februari sneller lopen in november.
Om dit probleem het hoofd te bieden wordt de middelbare zonnetijd gebruikt. Volgens dit schema loopt de klok altijd eenparig met dezelfde beweging en zijn de duur van de uren onveranderd. Ook de middelbare zonnetijd is strikt lokaal en elke medriaan op aarde kent zijn eigen doorgang van de zon door het zuiden. Het verschil tussen de ware zonnetijd en de middelbare zonnetijd om 12 uur 's middags wordt tijdsvereffening genoemd.

 

Het uur
Tijd wordt tegenwoordig gemeten in seconden, minuten en uren. Maar dat is lang niet altijd niet het geval geweest. Eerst bij de Egyptenaren,  3.000 v.Chr. werd de dag en de nacht in 24 delen onderverdeeld. De dag (wanneer de zon boven de horizon staat) en de nacht werden kregen elk 12 delen. Dit systeem heeft tot in de verre Middeleeuwen stand gehouden. Zolang je je in de nabijheid van de evenaar bevindt, zijn dag en nacht het gehele jaar ongeveer even lang. Wie wel eens in de tropen geweest is zal het zijn opgevallen dat 's avonds omstreeks 18:00 de zon ondergaat en om 06:00 uur weer opkomt. Maar in onze omgeving, met lange zomerdagen en evenredig korte nachten; of in de winter juist omgekeerd, kregen we de eigenaardige situatie dat de 12 daguren en andere lengte hadden dan de 12 nachturen. Het probleem kon deels ondervangen worden door in de zomer een daglengte van 16 uur en een nachtperiode van 8 uur te hanteren. In de winter juist omgekeerd.
Elk uur bestond uit 4 puncta (kwartieren), welke weer onderverdeeld waren in 40 momenta. Elk momenta kende 12 uncie. Dit systeem zou blijven voortbestaan tot in de 14e eeuw. Pas toen kwamen er mechanische klokken en werd de dag in 24 gelijke stukken onderverdeeld, met de bekende onderverdeling van 60 minuten, elk van 60 seconden. Deze verdeling, welke in Italië opgang vond, werd al door de oude astronomen in het Midden Oosten gehanteerd.

UT, UTC, GMT
Wie dacht dat UT (Universal Time), UTC (Coordinated Universal Time) en GMT (Greenwich Mean Time) drie benamingen voor dezelfde tijdsaanduiding zijn, komt bedrogen uit. UT volgt de middelbare zonnetijd voor Greenwich, gecorrigeerd voor nog enkele andere verstoringen dan de al genoemde excentricitiet van de aardbaan en de schijnbare weg van de zon over de ecliptica. Deze gecorrigeerde tijd wordt UT1 genoemd, maar in de praktijk wordt deze doorgaans met UT aangeduid.
UTC wordt gecontrolleerd door de internationale atoomtijd. Wereldwijd staan 280 atoomklokken opgesteld. Door alle atoomklokken met elkaar te vergelijken en te middelen wordt de atoomtijd verkregen. Alle klokken worden statistisch gecoördineerd door de duur van de tijdschaal van de seconde zoals die is vastgelegt in het SI stelsel (Système International d'Unités). De defintie van de seconde werd in 1967 als vastgelegd als "de tijdsduur van 9.192.631.770 perioden van de electromagnetische straling overeenkomend met de overgang tussen twee hyperfijn niveaus van de grondtoestand van het cesium-133 atoom".
 Het zou mooi zijn als we nu van de problemen af waren, immers we hebben met de atoomtijd nu een zeer stabiele klok die als anker dient voor UTC. Maar helaas neemt de snelheid van de aardrotatie af. Elke 100 jaar groeit de etmaallengte met 0,0017 seconde en duurt een jaar 0,62 seconde langer. Een eeuw duurt dan 62 seconden langer. Sinds de invoering van de atoomtijd, in 1972, is het verschil met UTC reeds opgelopen met 33 sec. Maar de atoomtijd was toch de basis voor UTC? Klopt ook, alleen is er ook afgeproken dat het verschil tussen UT1 en UTC nooit meer dan 0,90 sec mag bedragen. Om UTC dus in de pas te houden met draaiing van de aarde om haar as wordt daarom af en toe een schrikkelseconde ingevoerd. Dat gebeurt meestal op 30 juni of 31 december. Na 23:59:59 hr volgt dan 23:59:60 hr in plaats van 24:00:00 hr.
GMT ten slotte is de burgelijke tijd voor deze tijzone. UT en UTC zijn wereldtijd en kennen geen zomertijd,

ETMAAL

Wanneer begint het nieuwe etmaal? Met de introductie van het gelijke 24 uren systeem in de late Middeleeuwen was het nog geen uitgemaakte zaak dat het nieuwe etmaal ook om 00:00 uur zou beginnen. Het was gebruikelijk dat het nieuwe etmaal dag begon kort na zonsondergang.
Zowel tijdens zonsopkomst als met zonsondergang begon men opnieuw uren te tellen. Tijdens daglicht telde men zomers 16 uren en 's nachts 8 uren. In de winter omgekeerd.
Al sedert Ptolemeus begint het astronomsiche etmaal om 12 's middags met het tellen van de uren voor het nieuwe etmaal, maar de burgelijke tijd volgt de Romeinse stijl: om middernacht.

TIJDZONES

Tot ver in de 19e eeuw had elke plaats zijn eigen tijd. Deze tijd was gebaseerd op het tijdstip dat de zon 's middags in het zuiden stond, de zonnetijd. Voor elke plaats op aarde geldt: hoe oostelijker, hoe eerder de zon opkomt en dus ook eerder 's middags in het zuiden staat. Ook in Nederland is dat merkbaar. In de oostelijke regio's staat de zon ongeveer 5 minuten eerder in het zuiden dan in het westen. Tot ver in de 19e eeuw leverde dat niet veel maatschappelijke bezwaren op. Reistijden met de postkoets, paard en wagen duurden relatief lang. Maar met de komst van de trein veranderde dat. Er ontstonden snellere verbindingen en daarmee was het vrijwel onmogelijk om dienstregelingen te maken. Bij verschillende spoorwegmaatschappijen werd dan ook een zogeheten stationstijd ingevoerd: een uniforme tijdregeling voor een bepaald gebied. Maar om de problemen definitief op te lossen werd in 1884 een converentie belegd om een gemeenschappelijk tijdregeling te voeren die wereldwijd hetzelfde zou zijn. Op deze International Meridian Conference te Washington werd afgesproken om de 'nul' meridiaan als het dagelijkse nulpunt voor de tijdmeting te nemen.en werd de datumgrens op 180° geplaatst. De aardkloot van 360° werd daarbij in 24 zones verdeeld. Elke zone bestrijkt dus 15° en elk uur bestrijkt dus eveneens 15°. Ook is elke 15° de centrale meridiaan voor elke zone. 15° Oost is een uur vroeger dan 0°. Op 30° Oost staat de klok 2 uur voor op GMT, enz. De grens tussen twee zones ligt telkens 7,5° aan beide zijden van de uurwijzende meridianen. Niet ieder land voerde gelijk de standaard tijd in. Op de kaart rechts is de situatie weergegeven van landen die in 1910 de standaardtijd hadden ingevoerd.

Zo uniform als met de converentie in 1884 bedoeld was is het uiteindelijk niet geworden. Elk land mag zelf bepalen welke tijd het wil voeren en er zijn ondertussen tal van rariteiten ontstaan; maar ook ongedaan gemaakt. Enkele meest in het oog springende van oost naar west vanaf de datumgrens worden hieronder genoemd. De lijst maakt geen aanspraak op volledigheid en kent u een in het oog springende (historische) afwijking, laat het dan even weten; we kunnen deze dan erbij plaatsen.

Noordpool en Zuidpool
Alle tijdzones en dus ook de datumgrens, komen samen op 90°NB en 90°ZB. Loop je een circeltje rond de pool, dan kun je in een paar minuten tijd alle tijdzone's doorlopen; met de tijd mee of tegen de tijd in. Let op waar je staat, want voor elk uur gaande het etmaal verder in de tijd verspringt ook nog eens de datum.

Kiribati
Deze eilandengroep lag tot 1995 precies op de datumgrens. Het verschil tussen het oostelijk en westelijk deel was daardoor 23 uur. Dit is zodanig gewijzigd dat het hele eilandenrijk westelijk van de datumgrens kwam te liggen. Als nu op de oostelijke eilanden het nieuwjaar gevierd wordt is het buiten de landsgrenzen ten noorden en zuiden (zoals Amerikaans Samoa) nog het oude jaar. Met de jongste Millennium wisseling werd het oostelijk eiland Caroline herdoopt in Millenium Island.

Samoa en Tokelau
Samoa ligt op ongeveer 180°E, daar waar in 1884 de datumgrens ingesteld werd. Het koos in 1892 voor de oostelijke zijde van de datumgrens om beter zaken te kunnen doen met Californië. In 2011 koos de regering van deze landen voor de westelijke zijde van de datumgrens vanwege de handel met gelijke datum in Australië en Nieuw Zeeland. De wijziging werd ingevoerd in de nacht van 29 op 31 december van dat jaar. 30 December werd overgeslagen. De wijziging geldt weer niet voor 100 km oostelijker gelegen Amerikaans Samoa.

Diomedes Eilanden
Dit zijn twee eilanden in Beringstraat. De eilanden liggen 4 km uit elkaar, waartussen de internationale datumgrens loopt. Het westelijke eiland Big Diomede is Russisch en onbewoond. Het oostelijke eiland Little Diomede behoort aan de VS die het samen met Alaska in 1867 van de Russen kochten. Little Diomede is bewoont en als de bewoners van de kust naar Big Diomede kijken dan kiijken ze maar liefst 21 uur de toekomst in. Als deze op zondag om 12 uur aan het strand van Little Diomede staan kunnen ze Big Diomede zien waar het dan al maandag 9 uur is. Big Diomede wordt daarom ook wel Tomorrow Island genoemd met als tegenhanger Yesterday Island voor Little Diomede. (Merk op dat er twee tijdzones ontbreken!)

Fiji Eilanden
Tavauni is een eiland behorende tot de Fiji Eilanden en de internationale datumgrens loopt dwars over het eiland. Je kunt er met één been op de dag van gisteren staan en met het andere op de dag van morgen. De ene voet staat dan bij wijze spreken om 11 uur op de dag van gisteren en de andere om 10 uur op de dag van morgen. Paradoxaal: telkens wanneer je de datumgrens oversteekt leef je in de andere dag. Door heen en weer te gaan kun je hier 24 uur lang oud en nieuw vieren of 48 uur achtereen je verjaardag houden op dezelfde datum.

Australië
Dit continent kent drie tijdzone's met een eigenaardig verloop. Het verschil tussen de West-Australische en Centraal Austalische tijd bedraagt 1h30m en tussen de Centraal Australische en Oost-Australische tijd bedraagt het verschil 30m. Pogingen om de Centraal Australische tijd aan te passen aan de werkelijke tijd en het midden te houden tussen West en Oost stranden telkens opnieuw door zware protesten, anno 2015 al 7 keer sedert 1985.
Om het nog wat ingewikkelder te maken: De zomertijd in Australië wordt alleen gevoerd in het zuidelijk deel van de Centraal Australische tijdzone (Zuid Australië) en in de staten gelegen in de Oost Australische tijdzone.

Noord Korea
Op 15 augustus 2015 heeft Noord Korea een eigen tijd in ingevoerd. De sedert de door Japan in 1910 ingevoerde tijd wordt op deze Noord Koreaanse bevrijdingsdag op de 'verdorven Japanse imperialisten' teruggedraaid en ging de klok een half uur achteruit.

China
Bij de vorming van de republiek China in 1912 werd het land in 5 tijdzone's verdeeld. Mao Zedong heeft deze bij de communistische revolutie in 1949 opgeheven door er één tijdzone van te maken. Dit om de onderlinge saamhorigheid in het land te verbeteren. Het leidt tot problemen. Als te Peking de dag begint is het aan de oostkust al meer dan één uur licht, maar in het uiterste westen duurt het nog drie uur voordat de zon opkomt. De zon gaat er ook drie uur later onder. Vanwege deze scheefgroei hanteren veel Oeigoeren een niet officiële eigen tijd.

Nepal
Dit land had geen behoefte aan buitenlandse bemoeienis en besloot in 1956 een eigen tijd te voeren, los van zijn buurlanden China en India. Het tijdsverschil met India is 45 minuten en met China 2h15m. Als het in Nepal 05h45 is, dan is het India 05h00m en te China 08h00m.

De Krim
Na de annexatie van De Krim in 2014 door Rusland is de tijd voor dit schiereiland gelijk gezet met de "Moskou-tijd". Voor De Krim betekent dat niets anders dan dat het Kremlin nu de baas is.

Duitsland
De meeste centraal en west Duitse provincies, thans deelstaten, voerden op 15 maart 1891 een eigen tijd in die gebasseerd was op de meridiaan van hun eigen hoofdstad. Maar al rond 1892/93 gingen de meeste onafhankelijk van elkaar over op MET, slechts onderbroken voor die regio's welke tijdens het Interbellum tussen 1918-1925/27 onder Frans bestuur vielen en ook GMT gekend hebben. Na afloop van de Tweede Wereld Oorlog heeft Berlijn (geheel Oost-Duitsland?) rond 1947 nog een tijd dubbele zomertijd gekend om de pas te lopen met tijd van Moskou, de Sovjet-bezetter.

Nederland
Ons land kende tussen 1909 en 1940 ook een afwijkende tijd die bekend staat als Amsterdamse Tijd en na een correctie in 1937 als Nederlandse Tijd. De Duitsers hebben MET in 1940 ingevoerd. Meer details hierover volgen verderop.

België
België voerde tussen 1892 en 1925 GMT als standaardtijd, met dit verschil dat tot in 1925 00 hr GMT niet 's nachts maar midden op dag viel. In beginsel was GMT de astronomische tijd, waar de nieuwe dag 's middags begint. Tijdens de jaarwisseling van 1924 op 1925 is GMT verzet naar middernacht. De datum is altijd wel 's nachts gewisseld. Ook hier hebben de Duitsers in 1940 de MET ingevoerd.

Frankrijk
Net als Nederland voerde Frankrijk tussen 1891 en 1911 een eigen tijd. Deze was gebasseerd op de tijd van Parijs. In 1911 schakelde het land over naar GMT en kende het ook een zomertijd. De door Frankrijk bezette Duitse regio's gingen na de Eerste Wereld Oorlog tussen 1918-1925/27 tijdelijk over van MET naar GMT. Door de Duitsers werd in 1940 uiteindelijk MET ingevoerd.

Spanje
Na de converentie van 1884 heeft Spanje tot in 1942 GMT als tijd gehad. Om aansluiting te krijgen met Nazi-Duitsland voerde Generaal Franco in 1942 de Midden Europese Tijd in. Geografisch behoort Spanje echter tot de zone waarvoor GMT geldt (net als Portugal) en in 2013 heeft de overheid de mogelijkheid bestudeerd om terug te keren naar GMT. Omdat de dag scheef in tijd zit, gaan veel Sanjaarden te laat naar bed en staan te vroeg op en is daardoor de slaapperiode te kort en duurt ook de lunch en siësta te lang. Of en wanneer de verandering ingevoerd wordt is niet bekend.

Bovilia
Hier geen datum of tijd issue maar een klokkenspel. De linkse regering van president Morales vond het maar niks dat de klokken rechtsom liepen (vooruit) en liet op het parlementsgebouw in juni 2014 een klok aanbrengen die linksom loopt (achteruit). Volgens Morales is dit de juiste klok voor het zuidelijke halfrond. Maar voor progressieve politici loopt de tijd dan achterwaarts; een ongemakkelijke gedachte.

Arizona
Arzizona is een deelstaat van de VS, maar kent geen zomertijd (Daylight savings); die overigens ook niet verplicht is voor deelstaten in de VS. Daylight savings wordt wel gevoerd in het in Arizona gelegen Navajo-indianen reservaat. In dit reservaat ligt een enclave van de Hopi-stam die weer geen Daylight savings voeren.

TIJD IN NEDERLAND

Tot ver in de 20e eeuw was er geen eenduidige tijdsaanduiding in Nederland. Om het voor de spoorwegen eenvoudiger te maken gebruikten deze tussen 1892 en 1909 GMT voor de vertrek en aankomststaten. Echter in veel Nederlandse gemeenten werd vooral de Amsterdamse Tijd aangehouden. Deze verwarrende situatie werd door de wetgever geklaard door op 1 mei 1909 officiëel de Amsterdamse Tijd in te voeren. De meridiaan van de Westerkerk te Amsterdam werd gekozen als ijkpunt voor de Amsterdamse Tijd. Vanaf dat moment was er een tijdsverschil van 19m28s met Greenwich. In de nacht van 30 juni op 1 juli 1937 werd een kleine correctie doorgevoerd naar 5°OL. Het tijdsverschil werd nu 20m00s en gold als Nederlandse Tijd. Omdat 5°OL dwars door Loenen a/d Vecht gaat werd ook wel informeel gesproken over de Loenense Tijd.
Nederland was met deze actie weer eens Roomser dan de Paus; maar zoals we hierboven hebben kunnen lezen is het ook weer niet uitzonderlijk om een eigen of afwijkende tijd te voeren. Ging vrijwel geheel Europa na de conventie van 1881 over op het systeem van 24 tijdzones op de aardbol. Nederland ging als één van de weinige landen in Europa dwars liggen met een geheel tijd. In Hemel en Dampkring van 1913/14 verzucht J. de Kater: "Nederland heeft bij zijne laatste desbetreffende wet gemeend niet tot die eenheidsbeweging te moeten toetreden. Het heeft gemeend een 'tijd op eigen houtje' erop te mogen nahouden, den tijd van den toren der Westerkerk te Amsterdam, de beweging naar eene eenheid van tijd daarin te moeten tegenwerken, de gedachten ook tot een grooter systeem van eenheid van tijd te moeten tegenhouden, en ons vreemd te houden van een streven in die richting. Wij mogen die raadgevers wel dankbaar zijn, die ons op zoo'n achterlijk standpunt hebben gehouden".

Nederland ligt tussen 0° en 7,5° Oost en zou feitelijk in de GMT zone moeten vallen, net als zoals ook de Belgen, Fransen en Spanjaarden dat deden voor de Tweede Wereldoorlog. Wat de Duitsers gedaan hebben is feitelijk niets anders dan de tijd in de bezette landen aanpassen aan de Midden Europese Tijd die voor Duitsland gold. MET bestond dus al langer voordat Hitler in Duitsland aan de macht kwam en was al bedacht op de genoemde conferentie van 1884. Toch zien veel mensen de Duitse bezetter als oorzaak dat we in Nederland tegenwoordig de MET voeren. Maar de bezetter heeft in ons land in feite alleen de eigenaardige Nederlandse Tijd vervangen door de al veel langer bestaande MET. Op 16 mei 1940 24h NT werd zowel de MET ingevoerd, alsook nog eens de geldende zomertijd. De klok ging toen maar liefst 1h40m vooruit! Merk op dat de NT 20 minuten vóór liep op GMT (Greenwich Mean Time), maar 40 minuten achter op MET.
Hierboven is al gesteld dat we in dit deel van Europa (westeliijk van de Duitse-Zwitserse-Italiaanse grens) feitelijk GMT moeten voeren; maar we hebben MET blijvend geadopteerd. Concreet betekent dit dat wij altijd één uur voor lopen op de werkelijke tijd waar wij ook in Nederland recht op hebben. Dit is een vorm van permanente zomertijd. En daar komt dan ook nog eens de zomertijd overheen: dubbelop! We voeren dan feitelijk de tijd die hoort bij Oost Europa.
De zomertijd zoals we die heden kennen is in 1973 ingevoerd als reactie op de oliecrisis onder het motto dat we dan in de avonduren aan energie besparing zouden doen. Deze argumenten zijn ook in het begin van de 20ste eeuw gebruikt toen Duitslands in de Eerste Wereldoorlog zomertijd ging voeren. Ook in de Tweede Oorlog is zomertijd om deze reden gehanteerd.

En soms breekt er dan weer een discussie los over het permanent voeren van de zomertijd. Zouden we dit gaan doen dan krijgen we over 30 jaar weer een discussie om weer eens een extra zomertijd te gaan voeren. Zo draaien we vanzelf dag en nacht met elkaar om en krijgen we toestanden zoals de Oeigoeren die in China ervaren. Niet doen dus. Toch is 2018 door de Europese Unie de discussie weer opgestart over het voeren van de zomertijd. Formeel heeft elk land zijn eigen bevoegdheid om de tijdzone vast te stellen wat zij wil voeren. Er gaan dan ook stemmen op om een soort volksraadpleging te houden over de voeren tijd. Maar laten we de refenenda net weer hebben afgeschaft. Mocht het toch zover komen dan volgen hieronder een aantal voor- en nadelen.

Zomertijd handhaven

  • Elk jaar twee maal een jetlag oplopen.
  • Bioritme van de mens raakt ontregeld.
  • Bioritme van vee raakt ontregeld.
  • Telkens het besproei regime aanpassen in de land- en tuinbouw.
  • Slaapproblemen voor velen omdat het nog licht is buiten.

Voordelen permanente zomertijd

  • Tijdens de avonspits zouden er aanmerkelijk minder ongelukken gebeuren.
  • 's Avonds een uur langer licht.

Nadelen permanente zomertijd

  • 's Ochtends in winter pas om 9:45 hr licht.
  • Toename van depressies, diabetes en andere gezondheidsklachten.
  • Slaapproblemen voor velen omdat het nog licht is buiten.

Bent u ook voor afschaffing van de zomertijd, dus permanent weer de wintertijd voeren, dan kunt hier online een petitie ondertekenen.