HEILIGEN

INLEIDING

Bij het lezen van weerregels en weerspreuken bekroop mij de gedachte wie de Heiligen nu zijn die in deze spreuken aangehaald worden. Waarom werden zij Heilig, wat deden zij en wat waren hun motieven? Het leek mij een leuke aanvulling op de weerregels om ook aan deze Heiligen enige aandacht te besteden. Deze pagina's vormen de neerslag van een eenvoudig literatuur onderzoekje. Ik heb niet getracht de juistheid middels bronnenonderzoek te onderzoeken. Het ging mij meer om snel korte biografieën van deze personen beschikbaar te hebben bij de weerspreuken. Komen er onjuistheden voor, dan kunt mij altijd een berichtje sturen. De voornaamste literatuur is in de literatuurlijst opgenomen.

HERKOMST HEILIGEN

Voor de introductie van het christendom bestond er in vrijwel alle Europese culturen een uitgebreid Godendom. Voor elk euvel, gebrek, ongeluk en ziekte was er wel een God. Ook waren er Goden voor vruchtbaarheid en geluk, of gerechtigheid, oorlog en vrede. Zelfs voor weersverschijnselen waren er Goden. Met de introductie van het christendom moest de veel Goden cultuur het veld ruimen voor één God waar alles aan toegeschreven werd. Dit ging moeizaam. Als snel vonden de christenen een uitlaadklep om toch ook andere "Goden" toe te voegen. Dit werden de Heiligen. Natuurlijk geen God, maar wel vereringen gericht aan wonderdoeners. Met het verheerlijken van specifieke wonderdoeners werd ruimte geschapen om deze of gene Heilige aan te roepen in geval van nood, ziekte en tegenspoed. Patronen en Beschermheiligen vonden gretig ingang. Zo ontstond er al in de vroege Middeleeuwen een uitgebreid netwerk aan vereringen, devoties en processies.

CHRISTENVERVOLGING

Kort na de introductie van het christendom werd dit door sommige Romeinse keizers als een gevaarlijke sectie gezien. Deze keizers bonden de strijd aan met het gevestigde veel Godendom. Zeker er waren tijden van rust en oplevingen en vervolgingen, afhankelijk van de keizer die aan de macht was. Christenvervolging was zeker geen schering en inslag en vaak leefden christenen en andere geloofsvormen broederlijk naast elkaar. Daarbij moet worden opgemerkt dat het ontstaan van een Heiligen cultus in het belang van de Kerk was en de Kerk was gebaat bij martelaren en wonderdoeners. Veel verhalen zijn dan ook aangedikt, sommige zelfs verzonnen.
Wat de martelwijzen betreft: echt elke martelwijze is al eens uitgevonden. Van de bekende brandstapel en ophangen aan je haren of als gedwongen prostituee, tot zo langzaam mogelijk roosteren boven smeulend vuur. Opsluiten in een zak vol met adders en schorpioenen tot met je benen vastgebonden achter een dolle stier door de straten opgejaagd worden. Heus dat overleef je niet. Martelingen moesten zo lang mogelijk duren. En de Romeinen waren daar meester in. Was het niet op de hoek van de straat, dan werd wel het circus voor je marteling afgehuurd. En zo was elke christen die doodgemarteld werd was in de ogen van geloofsgenoten gelijk al Heilig; opoffering voor het goede doel.
Zo komen we aan een stortvloed van martelaren uit eerste paar honderd jaar van onze jaartelling. Van velen is niets meer bekend, ze zijn verstopt op de kerkelijke zolder of verzeild geraakt in de katholieke doofpot. Nee schrappen doet de Kerk niet. Eens Heilig altijd Heilig. 
Naarmate we verder de Middeleeuwen induiken zien we dat er een aantal barrières opgeworpen worden. Heiligverklaring vond niet meer door de bevolking plaats, maar door de lokale kerkelijke leiders en bisschoppen. Natuurlijk, ieder dorp moest zijn eigen Heilige hebben. En in een maatschappij waarin de kunst van lezen en schrijven geen algemeen gemeengoed was, kwam er met de uitbreiding van het christendom opnieuw een stortvloed aan Heiligen bij, waarvan vaak opnieuw niet meer dan de naam bekend is. Niet zelden aangedikt door legendevorming van verhalen die mond op mond gingen. Had de Heilige geluk dan werd zijn verhaal  tientallen jaren later nog eens opgetekend.

KETTERS

Het is frappant om te zien dat alles rond de Heiligen cultus geschreven is vanuit de optiek van de Kerk. Natuurlijk is de marteldood sterven omdat je christen bent, of dat je als missionaris een bijl in de nek krijgt van Germaanse stammen tijdens de kerstening nog te begrijpen voor Heiligverklaring. Maar dat er aan sommige Heiligen bloed kleeft omdat zij heidenen en ketters vermoorden in naam van de Kerk is een ander verhaal. De kruistochten rond de 11e en 12e eeuw zijn daar een mooi voorbeeld van. Hier handelde de Kerk hetzelfde als de Romeinen deden. De christelijke wereld werd van alle kanten aangevallen met krijgstucht, maar ook van binnenuit. Arabische stammen trokken Europa binnen, christenen werden tot slaven gemaakt. En ook Vandalen, Goten, Kelten en Noormannen hielden zich niet stil. Uitholling van binnenuit kwam door protest van christenen die de machtswellust, verrijking en corruptie van bisschoppen en pausen zat waren. Je kon Heilig worden door aan de kant van de paus te staan en de ketters te onderdrukken of nog liever uit te moorden. Veel heeft het niet geholpen want enkele eeuwen later kwam het alsnog tot een breuk. Deze ketters, nu de gereformeerde stromingen, gingen hun eigen weg. Weg met de corrupte kerkelijke rijkdom, pracht en praal van kerken en rijk aangeklede kathedralen en wat moeten we al die Heiligen? De beeldenstorm was de poging van de gereformeerden om de Kerk weer tot de armoedige kerntaken terug te brengen. De contrareformatie heeft hen niet meer terug kunnen halen, katholieken werden nu vervolgd. Dus ook hier vinden we weer de nodige Heiligen.

RELIEKEN

Met de opkomst van het christendom in Noord-West Europa moesten natuurlijk niet alleen de Heilige Wodaneiken van de Germanen geveld worden. Tastbare bewijzen werden verlangd. Zo kwam er een levendige handel in relieken die aan de Heiligen toegeschreven werden. Relieken, variërende van botten (afbeelding rechts) tot splinters van het houten kruis van Christus. Zo worden er in Rome nog de knieafdrukken van een biddende Petrus bewaard en zelfs het bodemgat van zijn kruis zou bewaard gebleven zijn. Waar of niet waar?
De handel in relieken kende geen grenzen. Elke christelijke vorst van naam bouwde of schonk deze of gene stad of bisdom wel één of meerdere kerken. En daar moesten natuurlijk relieken in bewaard worden, bij voorkeur van een bekende Heilige waar de kerk naar genoemd is. Maar bekende Heiligen zijn schaars. Ook in de hier genoemde Heiligen zijn voorbeelden te vinden waar dezelfde relieken van de betreffende Heilige over meerdere kerken verspreid liggen. 
Minder bekende Heiligen zijn er genoeg, de legende vult de noodzakelijke gaten. Knoken in fraaie zilveren schrijnen of flesjes met bloed of andere wonderlijk vocht wat af toe eens wat lekt of vloeibaar wordt doet de rest. Het hoeft dan ook geen verbazing te wekken dat door de handel in Heiligen en hun relieken veel vervalsingen in omloop zijn. Handel en vervalsingen die nota bene door de Kerk is gestimuleerd. Toch worden deze relieken en hun Heiligen door dezelfde Kerk gekoesterd. Vaak mogen de relieken niet met moderne onderzoeksmethoden onderzocht worden, er zou toch maar eens een Heilige van zijn voetstuk vallen!

DEVOTIES EN VERERINGEN

Zo is hagiografie is de leer van de Heiligen in de katholieke kerkgemeenschap. Er hangt op deze wijze een grote wazige film overheen, welke maar één doel had: gelijken te introduceren voor de gevallen Goden van de oude Romeinen en Germanen. Maar er zijn er ondertussen zoveel dat het niet meer bij te houden is.
Je kunt het jaar rond feestvieren en elke dag kiezen uit tientallen Heiligen die te vereren zijn. Vaak worden er bij de verering van de Heiligen ook nog rangorden toegepast. Zo gaat bijvoorbeeld vaak een bisschop voor boven een bedelaar. Klassenstrijd alom. Als het echt te gek wordt, wordt er weer eens een concilie tegen aan gegooid en gaat de bezem door voorraadschuur van Heiligen. Zo hebben tijdens het tweede Vaticaanse concilie van de jaren zestig van de vorige eeuw veel vertrouwde Heiligen het veld moeten ruimen en plaats moeten maken voor nieuwkomers en er is met lustig data geschoven, wat het terugzoeken er niet makkelijker op maakt. Dan is het met Heiligen net als met jojo's: Hun devoties komen en gaan. Daarom is het soms moeilijk te achterhalen welke Heilige in een bepaalde spreuk bedoeld wordt, helemaal als blijkt dat er in sommige gevallen wel enkele tientallen naamgenoten zijn.
Met de weerspreuken volgen we zo goed en kwaad als mogelijk de lijn van de oude stempel. Toch hoop ik dat u met genoegen kennis zult nemen van hun daden, al is van sommigen de verering verschrompeld en hebben anderen een tweede begrafenis ondergaan: bijgezet in het Vaticaans Heiligendepot om er nooit meer uit te komen.